Boeken over boeken bereiken zelden een ruim publiek. Voor boeken over de auteurs van die boeken ligt dat anders. Lezers blijven nieuwsgierig naar het leven van de schrijvers van wie ze zoveel goede boeken lezen.

Proust lezen

Het boek waar ik het deze week over wil hebben, verscheen ergens in de laatste weken van het voorbije k*tjaar. Ik geef het meteen toe: het is een boek over een boek. En het heeft niet eens zijn titel mee. Proustian Uncertainties: ik ken hooguit twee mensen die daar spontaan warm van worden.

En toch is het boek meer dan de moeite waard. Niet omdat het over Proust gaat, maar omdat het geschreven is door een buitengewone lezer van diens werk.

Saul Friedländer

Proustian Uncertainties is het jongste en misschien zelfs laatste boek van de bijna 90-jarige Joodse historicus Saul Friedländer, dé autoriteit als het over de moderne geschiedenis van het jodendom gaat. Hij doceerde de voorbije halve eeuw aan de universiteiten van Genève, Jeruzalem, Tel Aviv en Los Angeles.

Zijn bekendste boek is Nazi-Duitsland en de Joden, het tweedelige standaardwerk waarin hij de voor zijn volk donkere jaren tussen 1933 en 1945 beschreef en analyseerde. Met het tweede deel ervan won Friedländer in 2008 een Pulitzer.

Historicus van de Holocaust

Op dat moment had de auteur al verschillende opgemerkte studies over het nazisme en het jodendom gepubliceerd. In die boeken — nu eens in het Frans, dan weer in het Engels geschreven — hield Friedländer zich niet alleen bezig met een analyse van de holocaust, maar dacht hij ook na over de specifieke problemen die de studie van dit in zijn ogen unieke historische fenomeen met zich bracht.

Hoe de grootschalige wreedheid (en de wrede omvang) van het gebeuren onder woorden te brengen? En hoe de herinnering daaraan niet samen met de laatste getuigen te laten verdwijnen? Het zijn kwesties waar intussen velen zich in het spoor van Friedländer hebben over gebogen.

Memoires van een wees

Naast zijn belangwekkende historische boeken heeft Friedländer ook twee zeer lezenswaardige memoires gepubliceerd. De eerste verscheen in 1978, oorspronkelijk in het Frans: Quand vient le souvenir… In dat boek gaat Friedländer uitvoerig in op de tragiek van zijn jeugdjaren. Hij werd in het najaar van 1932 geboren — ‘vier maand voor Hitler aan de macht kwam’ — in een Praagse familie van Duitstalige Joden. Zijn ouders (generatie- en stadsgenoten van Kafka) waren relatief welstellend en geassimileerd. Ze noemden hun kind Pavel.

Als de Duitsers in 1939 Tsjechoslowakije binnenvallen, maken Friedländers ouders een fatale keuze. Ze vluchten naar Frankrijk, maar dat blijkt al snel een misrekening. Noodgedwongen brengen ze hun enige kind onder in een katholiek klooster. Zelf hopen ze via Zwitserland te kunnen ontsnappen aan de nazi’s. De hoop is ijdel: zoals zovelen van hun lotgenoten eindigen ze in de gaskamers van Auschwitz.

Van katholiek naar zionist

Het duurt tot 1946 voor de dan veertienjarige Friedländer — in Frankrijk werd hij ‘Paul’ genoemd — ontdekt dat hij wees is. Intussen was hij door en door verfranst (het Frans is nog steeds de taal waarin hij naar eigen zeggen denkt) én katholiek.

Maar in 1948 laat hij zijn tweede thuisland achter en trekt hij naar de nieuw opgerichte staat Israël. Paul verandert in Saul: van katholiek wordt hij communist, maar vooral ook zionist. Friedländers Joodse achtergrond gaat steeds meer zijn identiteit bepalen: het persoonlijke trauma ontwikkelt zich tot een levenslange drijfveer. Zijn zoektocht naar historische gerechtigheid voor zijn volk gaat gepaard met een eerbetoon aan zijn ouders. Het resultaat is een oeuvre dat respect en ontzag afdwingt.

Gaten in het geheugen

In het tweede deel van zijn memoires — het in 2016 in het Engels verschenen Where Memory Leads — heeft Friedländer het uitvoeriger over zijn academische opleiding (‘Sciences Po’ in Parijs) en zijn latere professionele loopbaan. Maar ook in dat boek roept hij voortdurend herinneringen op aan de ouders die even plots als onherroepelijk uit zijn leven verdwenen.

Friedländer schreef Where Memory Leads naar eigen zeggen ‘onder de permante dreiging van het verlies van zijn geheugen’. De centrale thematiek van zijn historisch project — we mogen de holocaust nooit vergeten — wordt in dit boek persoonlijker dan ooit. Zeker als hij herinneringen aan zijn moeder ophaalt. Die zijn door het vroege verlies uiteraard niet talrijk, maar haar wazige beeld bepaalt het gemoed van de zoon blijvend.

Boek van het geheugen

Het loont om Friedländers nieuwe boek over Proust samen met zijn memoires te lezen. Zijn levensverhaal heeft zijn omgang met Prousts Recherche heel duidelijk gevoed, zij het minder expliciet dan in zijn eerdere boek over Kafka, het ook in het Nederlands verkrijgbare Franz Kafka. The Poet of Shame and Guilt (2013).

Waarom Friedländer op het einde van zijn leven uitgerekend naar de roman van Proust grijpt is zonneklaar: À la recherche du temps perdu gaat over het geheugen en het belang van de herinnering, de hamer en het aambeeld van de historicus. En het is tegelijk door en door Frans, product van een cultuur en een taal waarin de Jood Friedländer zich tegelijk én thuis én buitenstaander voelt.

Eens historicus, altijd historicus

Het is natuurlijk ook geen toeval dat Friedländers lectuur van Prousts meesterwerk vooral rond de beeldvorming van Joden draait. Proust was zelf half-Joods (via zijn moeder), maar uit verschillende biografieën weten we dat hij over het Jodendom op zijn minst gemengde gevoelens koesterde. Dat blijkt volgens Friedländer ook in zijn Recherche: meer nog dan Proust zelf geeft de verteller daarin blijk van een erg kritische (om niet te zeggen relatief antisemitische) houding tegenover een aantal Joodse personages.

Ook als hij literatuur leest, blijft Friedländer een historicus: de Joodse kwestie draait in de tijd waarin Proust aan de voorstudie voor zijn roman begint rond de affaire Dreyfus, waarbij in het toen hevige publieke debat de Joodse identiteit van Dreyfus een niet onaanzienlijke rol speelde.

Moederskind

De meest memorabele en uiteindelijk ook meest ontroerende pagina’s uit Proustian Uncertainties zijn die waarin Saul Friedländer het heeft over de moeder in de Recherche. Net als Proust zelf is de verteller een groot moederskind.

Maar in de roman blijkt aan die moederliefde een duidelijke keerzijde te zitten: de moeder bemoedert teveel. Friedländer vraagt zich meer dan eens af of Proust het overbeschermende van de moeder niet zag als een typisch Joodse eigenschap.

‘Ik weet het niet’

Een antwoord op die vraag komt er uiteindelijk niet — het is maar een van de vele ‘onzekerheden’ die Prousts roman bij Friedländer oproept. ‘Ik weet het niet’: het zinnetje loopt als een echo door Proustian Uncertainties.

Halverwege de Recherche verdwijnt de moeder van Prousts verteller plots. Voor de meeste lezers is dat een gegeven waar we niet al te lang bij moeten stilstaan. C’est la vie. Maar bij Saul Friedländer krijgt de plotse afwezigheid van de moeder een diepere betekenis. Ze is het gat in het bestaan dat geen enkele herinnering volledig kan opvullen. Het thema (en tegelijk de tragiek) van Prousts roman is dat uitgerekend de herinnering het enige is wat rest.

Saul Friedländer

Friedländer over Proust: op zoek naar de verloren moeder