Vrijdag 16 augustus maakte het Centraal Planbureau (CPB) de doorrekening bekend van het hoofdlijnenakkoord van de pas aangetreden Nederlandse regering-Schoof. Bij ongewijzigd beleid zal de economie groeien en zal het percentage mensen dat in armoede leeft dalen. Maar het planbureau wijst erop dat de overheidsuitgaven sneller stijgen dan de overheidsinkomsten. Het begrotingstekort neemt dus toe. Mocht de overheid door omstandigheden extra geld moeten uitgeven, dreigt Nederland de Europese norm van maximaal 3% begrotingstekort te overschrijden.

Begrotingsdiscipline

In augustus stellen ministeries hun verwachte inkomsten en uitgaven op, zodat op de derde dinsdag van september, Prinsjesdag, de begroting aan de Tweede Kamer gepresenteerd kan worden. Omdat de huidige coalitie geen regeer- maar een hoofdlijnenakkoord sloot, is er meer ruimte om tijdens het regeren details in te vullen.

Sommige commentatoren verwachtten onenigheid. De rechts-liberale VVD en Pieter Omtzigts NSC hechten belang aan begrotingsdiscipline. Zij vinden dat ook rekening moet worden gehouden met betaalbaarheid op langere termijn. Door spaarzaamheid had Nederland geld om calamiteiten (de eurocrisis anderhalf decennium terug; corona; de Russische inval in Oekraïne) op te vangen. Dat moet zo blijven. Te weinig oog voor dit punt was voor Omtzigt – een gediplomeerd econometrist – afgelopen februari zelfs aanleiding om uit de informatiebesprekingen te stappen.

Geert Wilders’ PVV en landbouw- en regiopartij BBB zien liever lastenverlichting. Deels om verkiezingsbeloften in te lossen, maar ook uit overtuiging. Zo vinden beide partijen de gezondheidszorg belangrijk genoeg om desnoods het overheidstekort op te laten lopen. BBB-leider Caroline van der Plas zei eens dat de overheid zich niet alleen moet afvragen wat iets kost, maar ook wat iets oplevert. Als mensen nu noden hebben, moeten die nu verholpen worden.

Asielzoekers

Om lasten voor burgers te verlichten zonder het overheidstekort op te laten lopen spraken de vier partijen af het aantal asielzoekers in te perken, minder geld af te dragen aan de EU en het aantal ambtenaren te verminderen. Het inlossen van de eerste twee punten is afhankelijk van de bereidheid van andere landen om Nederland tegemoet te komen. Maar voor de zomer kreeg de regering wel al te maken met een aantal tegenvallers. De Raad van State oordeelde dat burgers die te veel betalen over hun vermogen gecompenseerd moeten worden. Compensatie moet er ook komen voor de slachtoffers van de Toeslagen-affaire.

Binnen de VVD is men verdeeld over regeren met de PVV. Pijnpunt is dat hun vorige samenwerking – gedoogsteun van PVV aan de eerste regering van Mark Rutte – viel over extra bezuinigingen. Wilders hield zich aan de afspraken in het akkoord van najaar 2010, maar wilde in april 2012 niet meewerken aan extra bezuinigingen en trok zijn steun in. Daarna weigerde Rutte, VVD-leider tot de zomer van 2023, elke samenwerking met de PVV.

Eelco Heinen

16 augustus was ook de eerste vrijdag na het zomerreces dat de ministersploeg weer vergaderde. Voor VVD-minister van Financiën Eelco Heinen is het glas vooralsnog leeg: ‘De enige meevaller die ik heb gezien, is dat het gestopt is met het stapelen van tegenvallers’. Vanwege de geringe marges zal hij in principe nee zeggen tegen wensenlijstjes van andere ministers.

Het ministerie van Financiën beheren was een harde eis van de VVD voor regeringsdeelname. Op die manier kon de partij al te wilde plannen van coalitiepartners matigen. Begrotingsevenwicht is altijd een kernthema geweest voor de VVD en een onderwerp waar VVD’ers van alle interne richtingen het over eens zijn. Daarom was het pijnlijk dat de eigen premier bij aantreden van zijn laatste regering juist veel geld uitgaf.

Econoom Heinen, tien jaar fractiemedewerker tot hij in 2021 Kamerlid werd, staat bekend als voorstander van begrotingsdiscipline. Hij is aanvaardbaar voor zowel aanhangers als critici van de partijkoers onder ex-leider Rutte. Partijgenoten zullen hem toetsen aan Gerrit Zalm, die twaalf jaar minister van Financiën was en geliefd bij het publiek. Zalm was minister in drie regeringen die het eens waren over het terugdringen van het begrotingstekort. Voor Heinen kan het lastiger worden.

Schoof

Nu al spanningen in Nederlandse regering-Schoof