‘Je moest leven vanuit een gewoonte die instinct werd in de veronderstelling dat elk geluid dat je maakte werd afgeluisterd en, behalve in het donker, elke beweging werd onderzocht.’

Deze woorden werden 75 jaar geleden, op 8 juni 1949,voor het eerst gepubliceerd in de klassieker van George Orwell, 1984, één van de grootste en zeker de meest geciteerde politieke dystopische roman van de vorige eeuw. Zinnen, concepten en beelden uit een boek zijn in de publieke verbeelding en het spraakgebruik doorgedrongen en blijven hangen. ‘Big Brother is watching you’, de gedachtenpolitie en ‘dubbeldenken’, de vervalsing van de geschiedenis en de gevaren van massasurveillance worden aangehaald door politici, journalisten en gewone burgers. Dat geldt zelfs voor mensen die het boek niet hebben gelezen, maar signalen ervan hebben opgevangen in de pers of de brede culturele sfeer.

De merkherkenning verklaart waarom een populair reality tv-programma ‘Big Brother’ heet. Maar die duistere elementen van de roman, van overheidstoezicht en pogingen om de realiteit te manipuleren, de controle over taal en het gebruik van massahaat als politiek instrument, spreken over een nog veel meer verontrustende toekomst. 1984 heeft zelfs een bijvoeglijk naamwoord voortgebracht om dergelijke omstandigheden te beschrijven, ‘Orwelliaans’, een etiket dat zo krachtig is dat tegengestelde politieke vleugels het gebruiken om ontwikkelingen te etiketteren waar ze het meest bang voor zijn en die ze verafschuwen.

Ik las het boek voor het eerst op de middelbare school, eind jaren zeventig, waar het toen nog als een kritiek op het fascisme werd voorgesteld door de lerares, niet geheel onlogisch zo vlak na WOII, terwijl het in werkelijkheid een waarschuwing van Orwell was voor een stalinistische dictatuur. Maar dat viel eind jaren zeventig op een koude steen, toen de Europese intelligentia onder invloed van de voornamelijk Franse filosofen en schrijvers nog dweepten met het communisme.

1984 is nieuws dat nieuws is gebleven.

Zo steeg het in 2013 in de bestsellerlijsten in de nasleep van de onthulling van Edward Snowden over massale en geheime surveillance door Amerikaanse agentschappen van burgers en regeringen over de hele wereld. Om hevige wereldwijde kritiek af te weren, gaf Barack Obama toe dat ‘je kunt klagen over Big Brother’, maar dat zijn regering ‘de juiste balans had gevonden’. Deze uitspraak werd sceptisch ontvangen, maar het feit dat de Amerikaanse president zich beriep op een roman die meer dan tien jaar voor zijn geboorte werd gepubliceerd, gaf aan dat het boek een blijvende kracht heeft. Als we kijken naar het discours over surveillance en technologie in de afgelopen vijftig jaar, is het moeilijk om de impact te overschatten die de roman had ‘op de publieke en academische verbeelding’.

Bestseller

En niet alleen in termen van surveillance. In 2017 klom 1984 opnieuw naar de top van de bestsellerlijsten in de Verenigde Staten nadat Donald Trumps adviseur Kellyanne Conway de leugens van Trump-woordvoerder Sean Spicer beschreef als ‘alternatieve feiten’, een zin die uit de roman zelf had kunnen komen.

1984 is inmiddels verboden in China, niet toevallig het land dat zijn burgers nauwgezet bespioneert met hoogtechnologische middelen. Een recent artikel op de website van de BBC belichtte zelfs de George Orwell-bibliotheek in het Rusland van Poetin, een dappere maar waarschijnlijk gedoemde poging om de ideeën van 1984 levend te houden in een land waarvan de manipulatie van de werkelijkheid binnen en buiten de grenzen welbekend is. Op een recente foto van het conflict in Gaza zag ik dat iemand ‘1984’ op een kale muur had gespoten, een teken van wat de demonstrant vermoedelijk beschouwde als een Orwelliaanse realiteit.

1984 blijkt de titel te zijn van een gedicht van Orwells vrouw Eileen, dat Orwell uiteindelijk als titel voor zijn boek gebruikte

Overigens is het op zijn minst ironisch te noemen dat het voor waar aangenomen verhaal dat Orwell zijn roman 1984 noemde omdat hij hem in 1948 schreef en de twee laatste cijfers gewoon omdraaide, zelf ook een ‘alternatief feit’ is. Zo schreef tenminste zijn geadopteerde zoon Richard Blair onlangs in een artikel in de nieuwsbrief van de Orwell Foundation waarvan hij de voorzitter is. 1984 blijkt de titel te zijn van een gedicht van Orwells vrouw Eileen, dat Orwell uiteindelijk als titel voor zijn boek gebruikte. De werktitel van de roman was eerder altijd The Last Man in Europe geweest, aldus zoon Richard Blair.

Totalitaire regimes

Historisch gezien zijn illegaal gedrukte edities van 1984 onderdeel geweest van het verzet tegen totalitaire regimes. Wanneer dergelijke regimes ten val komen – of zich in een overgang naar een meer liberale toestand bevinden, zoals de USSR van Gorbatsjov in de jaren tachtig, wordt de publicatie van 1984 aangeprezen als een teken dat het land op weg is naar meer intellectuele en sociale vrijheden.

In het Westen zien we een omgekeerde beweging, waar controle via slimme camera’s al tot de dagelijkse realiteit behoort. Annelies Verlinden, minister van Binnenlandse Zaken, stelde amper enkele weken geleden nog een plan voor aan de EU voor het controleren van chatberichten, wat neerkomt op massasurveillance.

Hetzelfde geldt voor de plannen voor de Central Bank Digital Currency (CBDC), die niet alleen een kwantitatieve (hoeveel) maar ook kwalitatieve (wat en wanneer) eigenschappen zou mee geprogrammeerd krijgen. Met andere woorden: er kan van overheidswege bepaald worden aan wát je je geld mag uitgeven en hoe vaak en wanneer, door bijvoorbeeld een koppeling te maken met emissierechten of gezondheidsgegevens.

Het zijn gesofistikeerde details waar zelfs Orwell niet aan kon denken, 75 jaar geleden. Deze massasurveillance van burgers wordt uiteraard altijd verkocht onder de dekmantel van een goed doel. In het geval van de controle van chatberichten is dat volgens minister Verlinden de strijd tegen kinderporno. En wie kan daar nu tégen zijn? Slimme camera’s zouden dan weer helpen om misdaden op te lossen. Cijfers om te staven dat dat daadwerkelijk ook zo is, zijn er voorlopig niet.

Surveillance is big business

Je zou kunnen zeggen dat de wereld van staatsmonitoring die Orwell in 1949 opriep, nu is vervangen door surveillancekapitalisme, waarin wij en onze gegevens 24/7 worden gecontroleerd door bedrijven in plaats van door de staat, of in elk geval door een publiek-private samenwerking. In de hedendaagse wereld zijn de noties van privacy zodanig veranderd dat ze bijna irrelevant lijken omdat velen hun leven zelf graag openbaren en promoten op sociale media.

Overigens, en dit geheel ter zijde en als persoonlijke noot, vind ik 1984 niet Orwells beste politieke roman. Dat blijft voor mij nog altijd zijn fabel Animal Farm.

Sean Spicer

Big Brother blaast 75 kaarsjes uit