Nadat tsaar Alexander II was vermoord door een extreemlinkse terreurgroepering besteeg zijn zoon, tsaar Alexander III (1881-1894), de troon. Geschrokken van de gevolgen van zijn vaders liberale beleid en bijgestaan door zijn reactionaire oud-leraar en nu adviseur Konstantin Pobedonostsev, besloot Alexander III tot het behoud en verder aanspannen van de autocratie.

Manifest voor Onwankelbare Autocratie

Bij proclamatie kondigde hij in 1881 het (door Pobedonostsev opgestelde) ‘Manifest voor Onwankelbare Autocratie’ aan. Om Rusland onafhankelijk en sterk te houden dienden Russen vormen van zelfbestuur op te geven. De macht van het regionale plattelandszelfbestuur (zemstvo) en van de landadel werd ingeperkt. Dit ging ten gunste van door de regering aangewezen bureaucratische landeigenaren. Die kregen de leiding kregen over de boerencommunes. Aldus werden overal in het land aan de tsaar loyale bureaucraten aangesteld. Allerlei hervormingen werden teruggedraaid en ‘Orthodoxie, Autocratie en Volksverbondenheid’ werden in ere hersteld. Kerk en Staat zouden samen optrekken tegen dreigend moreel en lichamelijk verval van de bevolking. De vrije pers werd afgeschaft, een wreed opererende geheime politie werd opgericht worden en Joden werden als gevaar gezien. Temeer daar zij oververtegenwoordigd waren in allerlei revolutionaire en nihilistische bewegingen als ‘De Wil des Volks’.

Isolationisme tegen de verlichting

Als grootste taak voor de staat zag Pobedonostsev de handhaving van de orde, stabiliteit en eenheid onder de mensen. Hij verzette zich tegen de industrialisering en modernisering van Rusland. Zo ook verhief hij het slavofiele ideaal van ‘terug naar de bodem’ (potsjvennitsjestvo) tot staatsideologie. Volgens dit ideaal kon het herstel van Rusland slagen door juist te putten uit de oorspronkelijke morele en religieuze krachten van de Russisch-orthodoxe boer. Het vormde de antithese van de radicale en vaak abstracte, van grond en volk losgezongen ideeën van de intelligentsia zoals liberalisme, nihilisme en communisme.

Ook dit reactionaire beleid vond steun onder bepaalde Russische intellectuelen. Zo vond Pobedonostev een groot bewonderaar in de grote slavofiel Leontjev. Leontjev was consulair agent in de door de Ottomanen overheerste Balkanlanden. Daar raakte hij ervan doordrongen dat Rusland enkel onder autocratische bescherming verschoond kon blijven van Europa’s verlichte maatschappelijk-culturele vervlakking. Autocratie zou Rusland kunnen ‘bevriezen’ (zoals de Ottomanen dat met de Balkanvolkeren deden). Zo zou hij ook Rusland van ontbinding kunnen redden.

Leontjev was op zijn beurt beïnvloed door filosoof en natuurwetenschapper Nikolaj Danilevski. Die schreef in zijn beroemde boek Rusland en Europa (1895) dat Rusland veel heeft om trots op te zijn. En dat de westerse beschaving er slechts een uit vele is. Om sterk en onafhankelijk te blijven, diende Rusland volgens Danilevski autocratisch te blijven. En om de christelijke broedervolkeren te bewaren, diende er een Panslavische Unie te komen. Hierin zou een reeks Slavische en cultureel verwante, of geopolitiek naburige, autonome koninkrijken (inclusief Roemenië en Hongarije) in personele unie verbonden zijn met de Russische Romanov-dynastie.

Grote instabiliteit

De onvermurwbare Alexander III stierf onverwachts. Hij werd opgevolgd door zijn onvoorbereide zoon tsaar Nicolaas II (1894-1917), de tragische laatste tsaar van Rusland. Nicolaas II erfde een zeer instabiel land. Ook hij was opgeleid door Pobedonostsev en begon zijn bewind repressief. De repressie van zijn vader had echter de revolutionaire bewegingen vooral militanter gemaakt. Armoede bleef om zich heen grijpen omdat veelal haveloze boeren sinds hun bevrijding massaal naar de grote steden bleven trekken. Daar werden ze uitgeknepen door binnen- en buitenlandse kapitalisten.

Verder verzetten almaar meer volksgroepen zich tegen de russificatie. In het gehele Rijk heerste er een gespannen onvrede. Na een massale volksopstand voor betere leefomstandigheden en de instelling van een democratische republiek (de revolutie van 1905) ging Nicolaas in 1906 noodgedwongen over tot verregaande hervormingen. Zo stelde hij de eerste Russische grondwet in. Er kwam ook een wetgevende volksvertegenwoordiging, de Staatsdoema, waarmee de tsaar de macht moest delen. Die Staatsdoema bestond overwegend uit liberalen.

Wel kon Nicolaas II op elk moment een veto over wetgeving uitroepen. Hij was ervan overtuigd dat hij het volk, dat God aan hem had toevertrouwd, zoveel mogelijk moest beschermen tegen de willekeur van een representatieve regering. Hij omringde zichzelf met autocratische ministers als Sergej Witte en de conservatieve, in 1911 voor de ogen van Nicolaas vermoorde, Pjotr Stolypin. Daadwerkelijke verandering werd afgeremd. Van de Staatsdoema eiste de tsaar geen oppositie, maar loyaliteit en samenwerking. Socialistische demonstraties werden door Stolypin ook keihard neergeslagen.

Revolutie

Tijdens de Eerste Wereldoorlog raakte het land ernstig verzwakt. Na een aantal rampzalige, overmoedige autocratische besluiten zetten het legers en stakers de tsaar (nu zelfbenoemd opperbevelhebber van de strijdkrachten) af. Liberalen hoopten dat hun regeringspartij, de ‘Kadetten’, de revolutie zou leiden. Maar zij verloor in de Doema steun nadat ze in 1917 als enige niet-socialistische partij was overgebleven en verantwoordelijk was voor kabinetscrises. De Kadetten moesten een coalitie met gematigde socialisten aangaan. Die zagen zich echter uit imago-overwegingen genoodzaakt de inmiddels getalsmatig veel sterkere, communistische bolsjewieken te steunen.

Nadat de bolsjewieken, financieel gesteund door Duitsland, via een staatsgreep de tijdelijke regering buiten spel hadden gezet en de macht hadden gegrepen, begonnen zij de liberalen en andere niet-communistische bewegingen te onderdrukken. Wederom was de rol van het liberalisme in Rusland uitgespeeld.

Hierop volgde een bloedige, zesjarige burgeroorlog die in 1922 beslecht werd met een overwinning voor de bolsjewieken. Die grepen nogmaals de macht en doopten het Rijk om tot de Sovjet-Unie (USSR).

Van autocratie naar dictatuur

De Unie zou niet imperialistisch maar confederatief zijn, bestaande uit Rusland en de provincies, die nu Sovjetrepublieken waren. In 1945 zou de USSR uitgebreid worden met de Baltische staten en Bessarabië (Moldavië). Hongarije, Roemenië en de Slavische landen werden dan weer tot satellietstaten van de Sovjet-Unie gemaakt.

De confederatie bleek echter een tirannie. De reuzentaak om het land en de mens om te vormen kon enkel slagen als ieders leven tot in de fijnste details werd beheerst door middel van een nietsontziende, gecentraliseerde dictatuur. De politieke basis van de USSR werd gevormd door raden (Sovjets). Die hadden vertakkingen in alle bestuurslagen. Via de Sovjet-Unie als geheel stonden zij onder controle van de in Moskou gevestigde Opperste Sovjet. De Sovjetrepublieken werden verder onder controle gehouden door de communistische partij. Die had in elke republiek een door het Moskouse Politbureau geleide afdeling. Bovendien moest in elke republiek de politieke leider een lokale ambtenaar zijn, terwijl de partijleider van buiten de republiek afkomstig moest zijn.

Het communisme zou de Russen nog verder weghouden van het liberalisme door antiliberalisme, antikapitalisme en anti-individualisme te preken. In theorie was de Sovjet-Unie internationalistisch. Haar politiek en propaganda waren echter duidelijk collectivistisch. Ze gaven, in Rusland, vaak ruimte aan (antiwesters) nationalisme.

De hervormingen van secretaris-generaal en later president Michail Gorbatsjov (1985-1991) in de jaren negentig maakte een eind aan deze gecentraliseerde Unie. Zij ontketenden allerlei politieke krachten die Moskou’s beheer over de oude landen verder deden verzwakken, waarna de Sovjet-Unie uiteenviel.

Wederom: liberalisme

Gorbatsjov verving de communistische dictatuur met democratie. Daarna liet president Boris Jeltsin (1991-1999) de Russen wederom kennismaken met het liberalisme — en hen ervan genas. Onder Jeltsin werd het land door buitenlandse kapitalisten beroofd en werden burgers uitgeknepen — ditmaal onder de vlag van vrijheid en democratie. Thans associëren Russen liberalizm met de tijd van verval, armoede, prostitutie, zedeloosheid, bandeloosheid, oligarchen, vernedering en nihilisme.

Vladimir Poetin

Onder de huidige president Vladimir Poetin (sinds 1999) herstelt Rusland zich weer, opnieuw binnen een autocratisch bestel, van de te snelle verwestersing en liberalisme. De Russisch-orthodoxe Kerk is terug maatgevend voor de nationale moraal. En in ruil voor het opgeven van bepaalde burgerrechten, hebben burgers nationale onafhankelijkheid en een mate van trots teruggekregen. Men is trots op het eigen volk, de cultuur, geschiedenis en Kerk. Bij de aanblik van het etnische en morele verval in het Westen ziet men waar het liberalisme ook toe in staat is.

Stapsgewijs hebben Russen voor Poetins autocratie gekozen. Na het communisme moesten zij kiezen tussen democratie — een open staatsinrichting — en een partijautocratie. Omdat de sovjetpartijautocratie niet beviel, kozen ze halverwege de jaren negentig voor liberale democratie. Maar tegen 1997 beseften ze dat die open samenleving tot roofzuchtige oligarchie en vernedering leidde. Tegen 2000 moesten ze kiezen tussen oligarchie en Poetins eigenmachtige autocratie — en kozen ze voor die laatste. Men heeft beseft dat een autocraat nog oog zou kunnen hebben voor het welzijn des volks en voor de grootsheid van de natie. Oligarchen daarentegen roven enkel van het volk en het land. De Russische bevolking heeft Poetin volmachten gegeven om boven de wet bijvoorbeeld de grondwet aan te kunnen passen. Poetins illiberale geleide democratie, dus stemrecht met weinig keuze, lijkt dan ook weinig Russen (liberalen daargelaten) te storen.

Rusland is niet westers

In Rusland heeft het conservatisme het telkens van het liberalisme gewonnen. Een oorzaak hiervoor ligt bij de aard van de bevolking.

Vroeger bestond het land uit een elite en een gigantische massa rechtelozen. Rivaliserende belangengroepen dongen naar de gunst van de Kroon. Die speelde hen dan weer tegen elkaar uit. Daarop kozen de belangengroepen uit afhankelijkheid van de tsaar voor autocratie. Actief burgerschap, de basis voor de westerse liberale democratie, was vrijwel afwezig omdat een grote middenklasse ontbrak. Liberale ideeën zoals vrijheid, individuele rechten en de rechtsstaat bleven derhalve slechts een filosofische exercitie.

Tegenwoordig vindt liberale democratie in Rusland evenmin een goede voedingsbodem. Een ook nu nauwelijks aanwezige vorm van actief burgerschap vereist sowieso actieve politieke betrokkenheid. Net daaraan ontbreekt het bij de Russen. Men heeft niet de tijd, de energie of de ingesteldheid om, zoals in het Westen, actieve gemeenschappen, actiegroepen of maatschappelijke bewegingen te vormen die mensen ook buiten de verkiezingen tot politieke actie aansporen.

Ondertussen lijden de Russen onder de huidige westerse sancties tegen Rusland (de inkomens dalen al zes jaar lang) en de toenemende omsingeling door de westerse NAVO en haar bondgenoten. Wat men hoopt is dat Poetin het volk met trots en betere economische vooruitzichten door de zware tijd kan loodsen. Grondwetsaanpassingen en autocratische bevoegdheden moeten Poetin daarvoor de noodzakelijke slagkracht geven.

Conservatisme en isolationisme

Ruslands politieke geschiedenis is getekend door een zwalpen tussen Russische conservatieve autocratie en westerse liberale hervormingen. Telkens gaf het liberalisme ruimte aan nihilisme en/of revolutie, om zich uiteindelijk erdoor te laten vervangen. En telkens volgde daarop een veel langdurigere conservatieve reactie in de vorm van autocratie en antiwesters isolationisme. Thans is ook de conservatief Poetin — zelf bedreven in het inzetten van nuttige Russische nationalistische stromingen — zich bewust van de unieke aard van Rusland. Hieraan is hij Danilevski, Leontjev en de eigentijdse denker Aleksandr Doegin schatplichtig. Volgens hem is Rusland niet Europees en niet Aziatisch — of misschien is Rusland juist allebei. Rusland is een Euraziatisch land dat zijn eigen aanpak van politieke en maatschappelijke realiteiten kent. Die aanpak mag dan niet perfect zijn, maar hij geldt tenminste als beproefd.

Sergej Witte

17 juni. Historische dag: volksopstand in DDR

Van liberalisme en nihilisme naar illiberale autocratie