Belgen hebben wel eens de neiging op te kijken naar Nederland, dat ze als een soort gidsland beschouwen. Misschien wordt het tijd voor bezinning. De toeslagenaffaire heeft een andere kant van het geroemde poldermodel laten zien. Tienduizenden gezinnen werden kapotgewalst door een kille, koude, ambtelijke machine. Ruim 1100 kinderen werden uit huis geplaatst — een praktijk die zelfs onder het communistische terreurbewind van Ceaușescu niet plaatsvond. Schuldigen zijn nooit gestraft. Het kabinet trad in januari 2021 af, maar regeert gewoon demissionair verder alsof er niets aan de hand is.

De auteur, Teun Voeten, vertrok in 1992 al uit Nederland maar blijft zijn oude vaderland kritisch volgen. Misschien vanwege de afstand doet hij dit zelfs scherper dan de meeste Hollanders. Met lede ogen ziet hij Nederland afglijden naar een nieuw soort autoritair systeem.

Een uit neoliberalisme geboren totalitarisme

Nee, Nederland is nog steeds geen dictatuur. Maar het is verder dan ooit afgedwaald van de transparante democratie die het ooit was. Nederland, en meerdere landen in de EU, glijden langzaam af naar een autoritair systeem. Niet naar een kopie van de klassieke totalitaire, repressieve staten zoals de stalinistische USSR of nazi-Duitsland, maar naar een nieuw soort autoritaire staat 2.0: the light version. De politicoloog Sheldon Wolin bedacht zelfs een speciale term: omgekeerd totalitarisme, dat staat voor een hyperefficiënte neoliberale maatschappij gerund door technocraten en managers. Grote denkers als Yuval Harari, Hannah Arendt en George Orwell zagen soortgelijke dingen duidelijk aankomen.

Aan het begin van de coronapandemie, in maart 2020, verscheen er in de Financial Times een verontrustend stuk van Yuval Harari (dat overigens nooit in een Nederlandse krant werd geplaatst). Daarin waarschuwde hij voor een surveillancemaatschappij die tijdelijk beperkende maatregelen oplegt die een permanent karakter zouden kunnen krijgen. De overheid wantrouwt haar burgers en grijpt liever naar repressie dan dat ze een stuk verantwoordelijkheid bij de burger zelf legt. Als een overheid eenmaal een stuk macht heeft verworven, zal deze het niet graag afgeven. Vrijheden die eenmaal kwijtgeraakt zijn, komen niet makkelijk meer terug. Macht streeft niet naar een zo groot mogelijke entropie, maar klontert graag samen, vergroot en versterkt zich. Harari kreeg op alle fronten gelijk.

Niet tweedeling maar fragmentarisering

Hannah Arendt waarschuwde voor angst, individualisering, dehumanisering en tweedeling. Het is ongelofelijk hoe snel de samenleving gepolariseerd is en hoe twee kampen niet meer met elkaar praten maar elkaar verdoemen. Er zijn veel redenen waarom mensen zich niet laten vaccineren met een middel dat toch niet zo effectief blijkt te zijn als beloofd en waar — in tegenstelling tot klassieke vaccins — telkens weer nieuwe boosters voor nodig zijn. Nu worden alle vaccinweigeraars op een hoop gegooid, als half-misdadige wappies die medeplichtig zijn aan massamoord op ‘normale’, gevaccineerde mensen. Sommige mensen zijn zelfs zo geradicaliseerd dat ze op sociale media oproepen tot prikkampen of om kinderen weg te halen van ongevaccineerde ouders.

In normale oorlogspropaganda wordt de vijand nog afgeschilderd als ongedierte, veelal vertebraten zoals de rat of slang. In het ergste geval als een beest met zes poten, zoals de kakkerlak. De dehumanisering van ongevaccineerden bereikte een voorlopig dieptepunt toen de Nederlandse viroloog Ab Osterhaus ze vergeleek met zielloze apparaten, zoals de stofzuiger.

In feite is er niet een tweedeling, maar een enorme fragmentarisering. De zo geroemde diversiteit heeft voor een versplintering gezorgd waar iedereen zijn eigen identiteitsagenda heeft. Alles wat een sociale band schiep — volksfeesten en tradities en festivals en fysieke ontmoetingen — wordt moeilijk gemaakt of gewoon afgeschaft. Een volksopstand zal er in Nederland nooit meer komen, simpelweg omdat we geen volk meer zijn, maar een verzameling zuilen, met botsende culturen, onverzoenlijke levensbeschouwingen en tegengestelde belangen. Een triomf van verdeel- en heerspolitiek. Het is niet relevant of dit nu het resultaat is van een diabolisch plan of gewoon van een onfortuinlijke samenloop van omstandigheden die echter goed uitpakt voor de heersende klasse.

Geatomiseerd in constante noodtoestand

Zelfs de zuilen verbrokkelen verder. Zelfisolatie wordt aangemoedigd of opgelegd. Uiteindelijk vervalt de samenleving in een verzameling geatomiseerde individuen, die angstig vanachter een computerscherm contact met elkaar proberen te zoeken — via virtuele ontmoetingen die nooit kunnen tippen aan het echte samenzijn. Vluchtige of juist intieme aanrakingen, een subtiele oogopslag, warmte, geur, nuance in de stem vormen een belangrijke dimensie in menselijke communicatie die in elke zoommeeting onherroepelijk verloren gaat. In Australië meent de regering zelfs de bevolking te vertellen hoe ze seks moeten bedrijven — het liefst wederzijdse masturbatie via een computerscherm en dan ook nog met een mondmasker op.

George Orwell is misschien wel de meest relevante auteur in dit opzicht. Een van de belangrijkste thema’s in 1984 is de voortdurende oorlog van Oceanië met de twee concurrerende schimmige rijken, Eurazië en Oost-Azië. Deze permanente noodtoestand legitimeert het terugdringen van individuele vrijheden. Hier in het Westen hebben we ook langdurige oorlogen die onze privacy en vrijheid onder druk zetten. De War on Drugs en de War on Terror. Echter, deze oorlogen hadden op zijn minst nog concrete vijanden: criminele drugshandelaars en moorddadige terroristen die maar een uiterst klein deel van de populatie uitmaken.

‘Desinformatie’

Nu zijn er twee nieuwe altijddurende oorlogen: die tegen COVID-19 en die tegen klimaatverandering. Ook nu zal de noodtoestand net zoals in 1984 nooit eindigen. De vijand is nu niet een selecte groep booswichten, maar is uitgebreid tot de gehele bevolking. Iedereen is verdacht, potentieel schuldig of op zijn minst medeschuldig. Er is een dominant narratief, dat zowel door media en politiek uit den treure wordt herhaald. Afwijkende gezichtspunten worden als nepnieuws bestempeld. Sommige leiders willen een instituut analoog aan het ministerie van Waarheid oprichten dat ‘desinformatie’ verbiedt.

Waarheid is überhaupt een vrijblijvend concept zonder waarde geworden. Beloftes worden even gemakkelijk gebroken als gemaakt. De Nederlandse demissionair minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge bezwoer nadrukkelijk dat niet-gevaccineerden nooit zouden worden uitgesloten, dat er nooit een coronapas zou komen. Het bleken holle frasen.

Horigheid door salamitactiek

Via een salamitactiek worden stukje bij beetje vrijheden afgenomen. Bijvoorbeeld de avondklok. Die werd in Nederland uitgeroepen voor slechts achttien dagen. Dat was natuurlijk zinloos, want op die termijn zijn resultaten nauwelijks waarneembaar. Uiteindelijk werd het 95 dagen. In feite leek het op een exercitie in dressuur van het volk, die overigens uitstekend slaagde. Hetzelfde geldt voor de QR-code. Die zou ook maar voor één maand zijn. Ondertussen gaan het richting derde maand. In Frankrijk is de passe sanitaire al tot eind zomer 2022 verlengd.

In Oostenrijk worden mensen die zich zonder QR-code en geldige reden buiten wagen, met obsceen hoge bedragen beboet. Veel mensen zullen die niet kunnen betalen en worden door deze boetes en verhogingen in de praktijk tot levenslange financiële horigheid aan de overheid veroordeeld. Nu staat er zelfs op niet-gevaccineerd zijn een boete. De Volkskrant plaatste een geheel kritiekloze reportage over hoe de politie jacht maakt op de QR-lozen, als betrof het een heroïsche patrouille van het Oegandese regeringsleger op zoek naar rebellen van het Verzetsleger van de Heer.

Onvoorziene machtsgreep

In Letland zijn mensen zonder QR-code al volledige paria’s en mogen QR-loze volksvertegenwoordigers het parlement niet meer in. Opmerkelijk is dat de Europese Commissie, die wel klaarstaat om misstappen van Polen en Hongarije te veroordelen, tot nu toe hierover heeft gezwegen. Het is goed mogelijk dat men bij de volgende verkiezingen in Nederland alleen nog met een QR-code in het stemlokaal terecht kan. Vreedzame demonstraties zoals op het Museumplein in Amsterdam werden eerder dit jaar met geweld uiteengedreven. Het meest beangstigend is hoe normaal iedereen het is gaan vinden. Of dit nu allemaal een duister complot is, is een raadsel. Een complot uitvoeren vereist visie en langetermijndenken: eigenschappen die vele van onze staatkundige leiders ontberen. De demissionaire premier Rutte gaat er zelfs prat op geen visie te hebben.

Alle staatkundige sofismen ten spijt is het huidige Rutte-regime in feite een illegitiem kabinet. In Engeland heet zoiets een caretaker cabinet, maar het gedraagt zich alsof het de volle steun van het volk geniet. Het kondigt zomaar noodtoestanden af en verandert wetten alsof het niets is. De jolige opmerking van Rutte dat hij als demissionair eerste minister nog meer macht dan anders heeft, bleek een cynische voorspelling te zijn geweest. Daarom maken ze met de formatie geen enkele haast: het zittende bewind heeft er baat bij de status quo te handhaven. Het vertrouwen in de regering is tot een absoluut dieptepunt gezonken. Met nieuwe verkiezingen zou de huidige coalitie in wat nu bekend staat als de laagvertrouwenssamenleving, weggeblazen worden.

Opstap naar sociaalkredietsysteem?

Langzaam maar zeker wordt de QR-code het nieuwe digitale EU-identiteitsbewijs waar ontzettend veel data aan gekoppeld gaan worden en die controle van de Europese overheid vergroot. En ondertussen beperkt het de bewegingsvrijheid van burgers. De verzameling mensen die de QR-code weigeren en de verzameling mensen die geen vertrouwen hebben in de overheid overlappen elkaar grotendeels. Op die manier verandert de de QR-code in feite in een bewijs van braaf gedrag, een certificaat van conformisme. Het kan de opstap zijn naar een sociaalkredietsysteem.

Het is met de huidige informatietechnologie mogelijk om hier straks de CO2-voetafdruk van mensen mee vast te leggen en hun CO2-beperkingen op te leggen. Wat mogelijk is, gaat meestal ook gebeuren. Omdat het kan. Omdat veel mensen dit best wel een goed idee vinden. Omdat ze niets te verbergen hebben. Omdat het tenslotte voor ieders bestwil is.

‘Covid is here to stay’, schreef arts en jurist Kees Rietveld onlangs in een nuchtere en scherpe analyse op de site van de prestigieuze Tällberg Foundation. Het probleem is dat de westerse maatschappij een zodanige angst heeft voor ziekte en dood dat deze coûte que coûte moeten worden uitgebannen, ook al is het middel erger dan de kwaal. Driekwart van onlangs ondervraagde studenten vertelde ernstige psychische klachten te ondervinden door de coronamaatregelen. Het verenigingsleven valt uit elkaar. Ouderen vereenzamen. Families met gezinsleden in het buitenland staan onder zware druk. Zelfstandigen gaan failliet. De cultuur ligt op sterven.

Gebed zonder einde

COVID-19 is een malthusiaanse check die op een overbevolkte, overgestresste, vervuilde planeet zijn verwoestende maar natuurlijke gang gaat onder een biologisch verzwakte mensheid. De mens meende in zijn arrogantie met technologie de natuur te kunnen onderwerpen. Dat bleek fictie. Straks komt er weer een nieuw virus. Dan weer een nieuwe variant. Ad nauseam. De keuze is tussen een samenleving die uit zichzelf isolerende, doodsbange kasplantjes bestaat, door de staat gekortwiekte individuen, die enkel nog virtueel contact met de medemens hebben omdat die nu eenmaal een bedreiging is.

Of we moeten gewoon doorgaan en accepteren dat het leven, in de woorden van Arthur Schopenhauer, een hachelijke zaak is waar ziekte, zinloos lijden en de dood deel van uitmaken. Zoals dat in het grootste gedeelte van de geschiedenis normaal was. Ik hoor steeds vaker dat mensen deze laatste optie verkiezen.

Sheldon Wolin

Nederland glijdt in ijltempo af naar een autoritaire staat