November is herdenkingsmaand in Duitsland. Op 9 november worden de slachtoffers van de Reichskristallnacht herdacht, tijdens de Volkstrauertag, op de voorlaatste zondag voor adventszondag, die van oorlog en krijgsgeweld.

Wapenstilstandsdag is iets onbekends in Duitsland. De Eerste Wereldoorlog is er uit het collectieve geheugen verdwenen. Hij is verdrongen door de herinnering aan en de verwerking van het Derde Rijk en de Tweede Wereldoorlog. 9 november, de dag waarop in 1938 de nationaalsocialisten pogroms ontketenden tegen de Duits-joodse burgers en Volkstrauertag zijn niettemin allebei ondenkbaar zonder de Eerste Wereldoorlog.

Greep naar de macht

Adolf Hitler zou geen ‘carrière’ hebben gemaakt – om dat woord van zijn biograaf Joachim Fest te bezigen – indien hij niet had kunnen fulmineren tegen het Verdrag van Versailles dat Duitsland als de ‘enige schuldige’ aan het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog brandmerkte. Uiteraard zijn er nog andere verklaringen voor zijn steile opgang. Maar zonder zijn Kriegserlebnisse als soldaat aan het westfront was Hitler misschien gewoon schilder geworden.

De Reichskristallnacht – zo genoemd naar het verbrijzelen van de joodse winkelvitrines – vond, toevallig of niet, plaats op de vijftiende verjaardag van de Hitlerputsch. 9 november 1923 had Hitler dan weer voor zijn (mislukte) putsch uitgekozen omdat die datum de vijfde verjaardag van de republiek markeerde. Met zijn greep naar de macht wilde de leider van de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) een punt zetten achter een ‘republiek van sociaaldemocraten en joden’ die in zijn ogen verantwoordelijk waren geweest voor de Duitse nederlaag.

Herinnering

Ook de Volkstrauertag is een herdenkingsdag van staatswege. Sinds 1952 vindt hij plaats op de voorlaatste zondag voor de eerste adventszondag, onder meer met een ceremonie in de Bondsdag, het federale parlement. Bij ons is er dan op het Duitse Soldatenkerkhof in Lommel ook een herdenking.

Initieel hangt het ontstaan van de Volkstrauertag ook samen met de Eerste Wereldoorlog. Artikel 225 van het Verdrag van Versailles bepaalde dat elke staat zich om de graven van de gesneuvelden, om het even van welke nationaliteit, op zijn eigen grondgebied diende te bekommeren. De Duitse staat besteedde de zorg voor de eigen gesneuvelden uit aan een private organisatie, de Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge. Die Volksbund lanceerde bij zijn oprichting in december 1919 het voorstel om een jaarlijkse Volkstrauertag te houden, ter herdenking dus van de gesneuvelde Duitse soldaten in de wereldbrand.

Het doel was de Duitsers de herinnering aan het oorlogsleed in te prenten en hen ‘over de barrières van partij, religie en sociale positie heen bijeen te brengen (…) zodat ons vanuit de graven van onze bijna twee miljoen gesneuvelden moed en kracht tegemoet kunnen komen om zegerijk aan de toekomst van ons volk en ons vaderland te werken’. Die positieve ingesteldheid was best nodig in die dagen vol ontreddering. De jonge republiek leed onder de last van Versailles en kampte met politieke verscheurdheid en socio-economische problemen. Veel Duitsers dachten met weemoed terug aan het opgedoekte keizerrijk en moesten de bittere gevolgen van de nederlaag leren dragen.

Rouw

Van een herdenking in de novembermaand was er nog geen sprake. November was de maand van de nederlaag en de ondergang van de monarchie. De eerste Volkstrauertag kwam er pas op 1 maart 1925. De conservatief-liberale Deutsche Volkspartei diende zelfs een resolutie in om hem op 28 juni te houden, de dag van de ondertekening van het Verdrag van Versailles. Om de rouw direct aan het gehate verdrag te koppelen. In de praktijk ging tussen 1925 en 1934 de Volkstrauertag door op een zondag in februari of maart, vijf of zes weken voor Pasen.

De nationaalsocialisten namen op 30 januari 1933 met de aanstelling van Hitler tot rijkskanselier de macht over. Siegfried Emmo Eulen, medeoprichter en latere voorzitter van de Volksbund, kreeg het van propagandaminister Joseph Goebbels gedaan dat de Volkstrauertag omgedoopt werd tot Heldengedenktag. De oorlogsdoden fungeerden vanaf dat moment als helden waaraan een ‘weerbaar’ Duitsland zich kon optrekken. Hitler bepaalde in 1939 dat de Heldengedenktag op een zondag op of voor 16 maart zou doorgaan, de dag waarop hij vier jaar eerder de algemene dienstplicht had ingevoerd. Daarmee knipte hij de band met de kerkelijke kalender door.

Andere invulling

De twee Duitse staten die na de nederlaag van het Derde Rijk ontstonden, gaven elk een andere invulling aan de herdenking van de oorlogsdoden. De DDR schrapte het begrip Volkstrauertag en kwam in 1952 op de proppen met een Internationaler Gedenktag für die Opfer des faschistischen Terrors und Kampftag gegen Faschismus und imperialistischen Krieg. Helemaal volgens de DDR-ideologie dus.

In de Bondsrepubliek Duitsland besloot de federale overheid om de Volkstrauertag vanaf 1952 in november te laten plaatsvinden, niet toevallig in de maand waarin de herdenking van de doden centraal staat. Waar de katholieke kerk Allerzielen viert, in het Duits Allerseelen, herdenken de Duitse protestantse kerken de gestorvenen tijdens Totensonntag, de laatste zondag voor de eerste adventszondag. De Volksbund had in 1919 met zijn Volkstrauertag alleen de gesneuvelde soldaten voor ogen. Vandaag herdenkt men in Duitsland iedereen die slachtoffer is geworden van oorlog en ideologisch geïnspireerd geweld.

Siegfried Emmo Eulen

Dodenmaand in Duitsland