De nieuwe winnaars van de Nobelprijs Economie vinden dat de rechtsstaat en democratische instellingen de basis vormen van welvaart. Ivan Van de Cloot, hoofdeconoom van Stichting Merito, legt uit.

De Nobelprijs Economie is vorige week uitgereikt aan Daron Acemoglu, James Robinson en Simon Johnson. Waarom krijgen ze die, en is de uitreiking terecht?

‘De Nobelprijs hebben ze meer dan verdiend. De drie economen leverden immers baanbrekend werk in hun onderzoek naar de oorzaak van welvaartsverschillen tussen landen. De in Turkije geboren Amerikaan Daron Acemoglu schreef in 2012 met James Robinson Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm. Dat boek beschrijft de oorzaak waarom economieën zich in een bepaalde richting ontwikkelen. Het is een echte aanrader. Acemoglu en Robinson stellen samen met Simon Johnson vast dat de meest duurzame grondslag voor de economische groei cultureel is.’

‘Verschillende theorieën probeerden economische groei zuiver geografisch te verklaren. Hij zou dan bijvoorbeeld aan de gunstige ligging of de rijke ondergrond te wijten zijn. Andere koppelen welvaart aan een demografisch gegeven, zoals een sterke bevolkingsgroei. Deze oorzaken zijn nogal eenzijdig, maar het onderzoek van Acemoglu, Robinson en Johnson toont aan dat maatschappelijke of institutionele modellen aan de basis liggen van een economie.’

‘Als je vanuit de ruimte naar het Koreaans schiereiland kijkt, dan zie je ’s nachts het noorden als een donkere vlek en het zuiden erg verlicht. Een marsmannetje zou denken: op aarde is het noorden altijd minder welvarend dan het zuiden. Wel, vroeger was Korea een van de armste landen ter wereld. Zuid-Korea werd met de invoering van de democratie, respect voor de rechtsstaat en de vrije economie een van de meest welvarende.’

Op welke manier trekt het drietal eigenlijk de conclusie over het doorslaggevend effect van gezonde instellingen?

‘Ze verlegden grenzen met hun grondig terreinonderzoek in een historisch perspectief. Een land kan eerst arm zijn en dan rijk, en dan plots terug arm zonder dat gemeten kan worden wat de oorzaak van deze evolutie is. Je kan er geen oorzakelijk verband in zien. Eén foto van een situatie zegt weinig over een evolutie of de oorzaak ervan. Het vernuftige van de Nobelprijswinnaars was net dat ze gedurende een hele periode foto na foto namen van ettelijke data en daarin wél een oorzakelijk verband konden ontdekken.’

Hoewel het klimaat en de geografie aan beide kanten van de grens identiek zijn, zijn de inwoners in het Amerikaanse Arizona veel welvarender dan hun Mexicaanse buren

‘De onderzoekers zoomden in op plaatsen in Noord- en Midden-Amerika waar Europese kolonisten aankwamen. De drie bestudeerden de rijkdom van de originele bevolking door de eeuwen heen, de manier waarop die de welvaart handhaafde, de kolonisatiegeschiedenis en de wijze waarop kolonisatoren welvaart creëerden. Zo ontdekten de onderzoekers wat de economische groei van een land stimuleert of wat die net tegenhoudt.’

‘De drie economen onderzochten bijvoorbeeld de grensgebieden tussen de Verenigde Staten en Mexico. Hoewel het klimaat en de geografie aan beide kanten van de grens identiek zijn, zijn de inwoners in het Amerikaanse Arizona veel welvarender dan hun Mexicaanse buren, die bovendien worden geplaagd door misdaad en corruptie.’

‘De onderzoekers leverden minutieus veldwerk af. Ze bezochten bijvoorbeeld begraafplaatsen om de sterftecijfers van de landen gedetailleerd in kaart te brengen. De mortaliteit lag relatief laag in dunbevolkte gebieden. De kolonisten namen in Noord-Amerika amper terrein in, dat al bezet was door de oorspronkelijke stammen. Daar pleegden de kolonisten minder grootschalig geweld dan in dichtbevolkte gebieden zoals in Latijns-Amerika. Er vielen minder slachtoffers. Dat geeft perspectief op een langere termijn. Minder geweld bevordert ook de creatie van welvaart, en dan is er nood aan een rechtsstaat.’

‘Daartegenover ligt Latijns-Amerika, waar de kolonisten met een sterk georganiseerde maatschappij zoals die van de Azteken werden geconfronteerd. De nieuwkomers konden rijkdom vergaren door als parasieten grondstoffen te delven en de lokale bevolking uit te buiten. Bezittingen werden met geweld afgeschermd, en minder door de wet.’

‘De rijkdom was gefundeerd op uitbuiting en slavernij. Er ontstonden “extractieve” instellingen die nadien evolueerden tot een regime met veel minder respect voor de rechtsstaat. Een kleine elite kon met harde hand op korte termijn winst genereren. Niet de rechtsstaat, maar geweld en eigenrichting boden bescherming aan die elite. De welvaart van de rest van de bevolking was nauwelijks van tel. De elite wilde vooral vermijden dat andere bevolkingsgroepen haar welvaart inperkten. De sociale instellingen die Europese kolonisators in een land introduceerden, bepaalden de mate van economische groei in de eeuwen erna.’

De politieke en economische instellingen die in Arizona het werk van de hele bevolking ondersteunen en dus de “inclusieve” organisatie aanmoedigen, vormen de beste basis voor een stevige groei op lange termijn

‘De politieke en economische instellingen die in Arizona het werk van de hele bevolking ondersteunen en dus de “inclusieve” organisatie aanmoedigen, vormen de beste basis voor een stevige groei op lange termijn. Deze instellingen renderen het meest in gebieden met een arme bodem. De rijkdom zit niet in de grond, maar moet bovengronds worden gecreëerd. In tegenstelling tot Latijns-Amerika moet er (samen)gewerkt worden om welvaart te creëren. Wie een inspanning levert en ook kan rekenen op een breed rendement, is bereid meer te investeren in het nieuwe thuisland. Ook in de verwachting dat op termijn in de winst gedeeld kan worden.’

De algemene conclusie van de Nobelprijswinnaars is dat robuuste democratische instellingen en een correcte spreiding van de welvaartsopbrengsten leiden tot economische groei. Klopt dat?

‘Dat klopt. Een gelijkaardige evolutie zagen we in heel wat gebieden in Europa. Voorbeelden zijn Siena, Firenze en Genua in Noord-Italië. In die steden besliste een algemene vergadering van de burgers mee over het beleid. Het ging om een tegengewicht voor de macht van de heersende families of standen. Handelaars of ondernemende producenten, die rijkdom hadden gecreëerd, hadden de garantie dat ze niet van de ene dag op de andere konden worden beroofd door de machthebbers. De rechtsstaat beperkte de autarchie.’

‘In de rest van Italië was er wel een sterke hiërarchische heerserscultuur. Er was er veel minder economische activiteit dan in het noordelijke landsdeel. Tot op vandaag is Noord-Italië ondernemender, welvarender, efficiënter georganiseerd en minder corrupt dan het zuiden.’

‘Ook in Centraal- en Oost-Europa merken we de kracht van de historische cultuur en de rechtsstaat. De regio’s waar de Habsburgers de scepter zwaaiden, hadden een stevig uitgewerkte administratie en institutionele organisatie die zich aan de regels hielden. Net in die landen is er tot op vandaag meer ondernemingszin, welvaartscreatie en ook een groter respect voor de democratie dan in andere landen in Oost-Europa.’

Respect voor de democratische regels, de correcte behandeling van eigendom en de brede welvaartscreatie hebben fundamentele historische wortels

‘De stellingen van de drie economen vormen ook een tegenargument tegen de postmodernisten en de relativisten die vinden dat cultuur geen rol speelt. We zijn allemaal mensen die enkel het eigenbelang willen verwezenlijken, luidt hun redenering. De manier waarop ze welvaart creëren heeft geen invloed. Dat klopt niet. Cultuur speelt wél een rol. Respect voor de democratische regels, de correcte behandeling van eigendom en de brede welvaartscreatie hebben fundamentele historische wortels.’

Kunnen die landen met een geschiedenis van minder inclusieve instellingen ook de stap vooruit zetten en de rechtsstaat invoeren om zo meer welvaart te creëren?

‘Dat is een moeilijke vraag. Een elite die in de loop der eeuwen werd gevormd wil haar rijkdom niet zomaar delen. Daarom wijst ze economische hervormingen af en wil ze haar machtsbasis bewaren. De extractieve instellingen hebben geleid tot een welvaartsval. Een maatschappij heeft een bepaalde richting genomen in haar ontwikkeling. Het is moeilijk om een compleet ander ontwikkelingspad te kiezen. Die val waar je in gevangen kan zitten, hangt samen met wat economen een probleem van verbintenis, “commitment”, noemen. Een elite kan op een bepaald moment wel beloven dat ze het pad kiest om inclusieve instituties te respecteren. Hoe sterk is dat engagement echter? Blijft het risico niet bestaan dat de elites, als het erop aankomt, de beloftes intrekt?’

‘Een mooi voorbeeld is de houding van de Franse vorsten tegenover de Tempeliers. De rijke Orde van de Tempeliers verstrekte leningen, waarmee de vorsten de oorlogen financierden. De monarchen beloofden hun rechten te respecteren. De gedoogsteun stopte toen de koning zoveel schulden had uitstaan, dat hij de orde verbood en hen verbande als ketters.’

‘Let wel: er is wel degelijk een weg mogelijk om met de elite de rechtsstaat te realiseren. Als het introduceren van democratische instellingen ook de elite beschermt tegen de tirannie van de meerderheid, kan dat verbintenisprobleem worden ontmijnd. Het tij kan keren als die elite zelf beseft dat de orde bewaard zal worden met economische en democratische hervormingen. Hervormingen die ook de eigen rijkdom beschermen.’

Gaat het argument dat de rechtsstaat het noodzakelijke fundament is van welvaartscreatie niet lijnrecht in tegen de politiek in China? Dat land is een dictatuur, maar ligt wel aan de grondslag van een uiterst sterkste economische groei.

‘Die vraag moet worden gesteld. Het minst zorgwekkende antwoord is dat China in een overgangsfase zit. Dat land is niet het Wilde Westen. Er zijn rechtsregels die inwoners moeten respecteren. Westerse bedrijven kunnen hun rechten afdwingen in de Chinese rechtbank. Geef het land dus de tijd om op termijn de juridische garanties van de welvaartscreatie te verankeren. Tot dusver mijn optimistische antwoord.’

‘Ik verdedig al lang het idee dat de Chinese economie fundamenteel erg wankel is, net omdat ze geen regels heeft die de rechtsstaat respecteren en zo de creatie van welvaart aanmoedigen. Jawel, de economische hardware is er. Die werd gestimuleerd met subsidies en economische programma’s. De Chinese economie oogt indrukwekkend, maar de software ontbreekt. De economie is een reus op lemen voeten als er geen rechtsstaat is die rechten kan afdwingen onder particulieren én tegen de overheid.’

‘Het probleem werd eerder aangehaald: de economische groei in China is wankel door het gebrek aan verbintenis. Er is geen garantie dat de leiding van het land de regels niet elk moment fundamenteel kan bijstellen. President Xi Jinping stelde zich bij het begin van zijn ambtsperiode op als een verlichte despoot. Hij liet vrijheden toe waarop zich een sterke economie, een groep welvarende burgers en machtige zakenlui ontwikkelden. Vandaag bouwt de president stelselmatig deze vrijheden en hun rechten af. Is de president voldoende geloofwaardig? In plaats van een verlichte despoot is terug de oude dictator aan de macht. Ik maak me zorgen over de Chinese overheid en de kracht van haar economie. De situatie kan nog ernstig mislopen.’

‘Iets gelijkaardig is al eens gebeurd in Rusland. Vladimir Poetin werd aan het begin van zijn ambtstermijn ook verwelkomd als de politieke en economische hervormer die zijn land uit het slop zou helpen. Hoe vluchtig deze hervorming was, blijkt zeker vandaag.’

Het genoemde boek Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm door Acemoglu en Robinson is verkrijgbaar in onze webwinkel:

Simon Johnson

Drie economen ontvangen Nobelprijs na baanbrekend onderzoek