De bekende Nederlandse historicus Hermann von der Dunk schreef ooit: ‘Zelfs onder narcose mompelt elke oudere Nederlander: “1600, Slag bij Nieuwpoort”.’ Evenzeer is waar wat de Vlaamse historica Maria Vlamijnck stelde, namelijk dat ‘maar weinig streekgenoten weten hoe de zaken zich precies hebben toegedragen’. Historicus Carel E.H.J. Verhoef schreef er pas een even nuchter als meeslepend boek over: Nieuwpoort 1600. De bekendste slag uit de Tachtigjarige Oorlog.

Je schrijft terecht dat ‘Nieuwpoort 1600’ de bekendste veldslag is uit de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Heeft het makkelijk te onthouden jaartal 1600 daar iets mee te maken?

‘Ongetwijfeld. Zo’n rond getal onthoudt gemakkelijk. Maar het is toch vooral de combinatie van jaartal met de enorm tot de verbeelding sprekende overwinning van prins Maurits bij Nieuwpoort. Daar versloeg hij het tot dan toe onoverwinnelijke Spaanse leger.

De Tocht naar Vlaanderen was de grootste veldtocht uit de Tachtigjarige Oorlog ingeleid door de grootste amfibische operatie uit de wereldgeschiedenis vóór D-day in Normandië, gerekend naar het aantal deelnemende schepen. Tijdgenoten en generaties daarna hebben hier met grote bewondering kennis van genomen.’

Maar wat is er toen precies gebeurd en hoe lang heeft het beleg van de stad Nieuwpoort geduurd? Of nog: wat bewoog de Staten-Generaal om prins Maurits van Nassau, zoon van Willem van Oranje, met zijn leger op deze risicovolle expeditie naar Vlaanderen te sturen?

‘De oorlog tegen Spanje kostte de Noord-Nederlandse Republiek der Verenigde Provinciën enorm veel geld. Bovendien hadden de Zeeuwse en Hollandse koopvaarders zeer veel last van de Duinkerker kapers. De Staten-Generaal van de Republiek betaalden elk jaar een miljoen voor de blokkadeschepen voor de haven van Duinkerken en voor de oorlogsschepen die de handelsschepen begeleidden. In de Republiek vreesde men een bankroet.

De expeditie naar Vlaanderen had als doel de verovering van Duinkerken en Nieuwpoort om aan de kaperijen van de Duinkerkers een einde te maken. Tevens zou de verovering van deze steden aan de benarde positie van Oostende, de enige stad in Vlaanderen die nog in handen van de Republiek was, een einde maken. Een succesvolle operatie zou mogelijk de Zuidelijke Nederlanden zodanig verzwakken dat aartshertog Albertus gedwongen zou worden om vredesonderhandelingen te beginnen.

De Staatse expeditie naar Duinkerken hield echter een groot risico in. Maurits moest door vijandelijk gebied oprukken en hij vreesde niet ten onrechte dat de Spanjaarden daardoor de kans kregen om achter hem aan te jagen om hem ver van zijn thuisbasis tot een slag in het open veld te dwingen. Tot dan toe had Maurits een succesvolle belegeringsoorlog gevoerd en steeds een gevecht in het open veld tegen het superieure Spaanse leger vermeden. Het moeizaam opgebouwde Staatse leger werd in de waagschaal gesteld en daarmee tevens het zelfstandig voortbestaan van de jonge Republiek. Maurits en zijn neef Willem Lodewijk, de Friese stadhouder, hebben hun bezwaren kenbaar gemaakt, maar de Staten-Generaal onder leiding van de landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt zetten de operatie door.

Op 1 juli verscheen het Staatse leger voor Nieuwpoort en begon de belegering van de Vlaamse havenstad. Reeds in de vooravond meldden koeriers Maurits dat het Spaanse leger in aantocht was. In de middag van de volgende dag, 2 juli, vond de slag op het strand en in de duinen bij Nieuwpoort plaats. Het werd een pyrrusoverwinning.

Enkele dagen later besloten de Staten-Generaal om alsnog de expeditie voort te zetten. Maurits kreeg het bevel om het beleg van Nieuwpoort te hervatten. Op 6 juli verschenen de Staatse troepen opnieuw voor de havenstad.

Tot een omsingeling van Nieuwpoort is het niet gekomen. Het beleg beperkte zich tot de zeezijde, omdat de stad was omgeven door uitgestrekte moerassen. Daardoor bleef de toegangsweg van Nieuwpoort naar Veurne en Diksmuide open en kon de stad bevoorraad worden. Het Spaanse garnizoen in Nieuwpoort werd voortdurend aangevuld. Daardoor en mede door de onophoudelijke regenval moest Maurits het beleg op 18 juli afbreken. Het Staatse leger keerde onverrichterzake naar de Republiek terug.’

Beschikken we over betrouwbare bronnen over deze bijzonder heftige episode in onze geschiedenis?

‘De belangrijkste bron is Anthonis Duyck, de advocaat-fiscaal van de Raad van State die de hele tocht heeft meegemaakt en in zijn Journael daarvan verslag deed. Bovendien heeft Maurits na de slag aan hem zijn lezing van de gebeurtenissen gegeven.

Ook Sir Francis Vere, de commandant van het Engelse contingent, heeft een beknopt verslag van de hele expeditie geschreven, zij het dat hij vooral de deelname en de successen van zijn troepen memoreert. De overige scribenten hebben geen verslag van de hele tocht naar Vlaanderen gegeven.

Sir John Ogle beschreef alleen het laatste deel van de gevechten. Voorts zijn er twee brieven van Ernst Casimir van Nassau aan zijn broer Willem Lodewijk over zijn deelname aan de strijd. Lodewijk Günther, de commandant van de Staatse cavalerie, schreef een uitvoerige brief aan zijn vader Jan van Nassau, waarin het vooral gaat over het optreden van de ruiterij, en ten slotte is er een tweetal korte brieven van Maurits aan Willem Lodewijk.

Historici als Van Meteren, Reyd, Bor, Orlers en Hugo de Groot waren wel tijdgenoten, maar zij hebben de tocht niet meegemaakt.’

Wat waren de belangrijke vernieuwingen die Maurits doorvoerde bij de opbouw van het Noord-Nederlandse leger?

‘In een adem met Maurits moeten wij hier Willem Lodewijk noemen. Op initiatief van Maurits hebben zij samen het Staatse leger geprofessionaliseerd. Zij zorgden voor discipline, orde en tucht, voor militaire oefeningen en exercities. Er werd geoefend in het aanleggen van schanswerken en loopgraven. De bevoorrading met proviand en oorlogsmateriaal werd aanmerkelijk verbeterd

Uiterst belangrijk was het op tijd uitbetalen van de soldij. Daarmee werd voorkomen dat er muiterij uitbrak. Sinds 1589 kwam er in het Staatse leger geen muiterij meer voor.

Maurits en Willem Lodewijk ontwikkelden een op wetenschappelijke basis gestoelde militaire revolutie. Zij bestudeerden Grieks-Romeinse schrijvers over legerorganisatie, training, strategie en tactiek, met name bij belegeringen en de daarbij gebruikte belegeringswerktuigen.

In het leger deden de ingenieurs hun intrede: landmeters, vestingbouwkundigen en kaartenmakers. Maurits en Willem Lodewijk zorgden voor gestandaardiseerde bewapening. Voorheen was het een allegaartje aan wapens, want elke huursoldaat bracht zijn eigen wapens mee. De slagorde van de verschillende legeronderdelen werd gewijzigd door in kleinere groepen te opereren. Daardoor werd de bewegelijkheid van zowel infanterie als cavalerie bevorderd.‘Ook de bewapening van de artillerie werd gemoderniseerd en gestandaardiseerd.

Een van de markantste wetenschappelijke vernieuwingen was het gebruik van de telescoop. Waarschijnlijk was Maurits de eerste bevelhebber die op een toren klom om met behulp van zijn verrekijker de vijandelijke troepenbewegingen gade te slaan. Onder Maurits leiding werd het Staatse leger een school voor wetenschappelijke oorlogvoering voor heel Europa. Het Staatse leger was “’s werelds eerste moderne leger” geworden.’

Wat was het eindresultaat van de Slag om Nieuwpoort, militair en politiek?

‘De Tocht naar Vlaanderen heeft militair, politiek, noch financieel de Republiek enig voordeel opgeleverd. Duinkerken werd niet veroverd, de versterkingen rond Oostende bleven in Spaanse handen, het Spaanse leger had een nederlaag geleden, maar was allerminst vernietigd. Militair gezien was het enige resultaat dat het Spaanse leger een slag had verlorenen en daarmee zijn aureool van onoverwinnelijkheid was kwijtgespeeld.

Financieel is de expeditie naar Vlaanderen slechts een geldverkwistende operatie geweest. De Slag bij Nieuwpoort was een overwinning zonder veel waarde, die bovendien de Republiek aan de rand van de afgrond had gebracht. De “meest zinloze zege en het meest onverantwoorde avontuur van de hele opstand tegen Spanje.”

Over bleef de eer van het slagveld; die kwam vooral Maurits toe. In heel Europa werd hij geëerd als “de grootste generaal van zijn tijd”.’

Toch heeft de overwinning van Maurits van Nassau de bevolking van de Zuidelijke Nederlanden weer hoop gegeven. Het driejarige beleg van Oostende (1601-1604) is daarvan het beste voorbeeld. En aan het aureool van onoverwinnelijkheid van het Spaanse leger kwam definitief een einde, niet?

‘Het opbreken van het beleg van Nieuwpoort en het terugtrekken van het Staatse leger gaven de bevolking van de Zuidelijke Nederlanden de hoop dat zij voorlopig geen last meer zouden hebben van Noord-Nederlandse plundertochten. De Spaanse verovering van Oostende in 1604 sterkte hen in die overtuiging.

De mislukte pogingen van de Staten-Generaal van de Republiek om de Staten-Generaal van de Zuidelijke Nederlanden te bewegen zich bij de Republiek aan te sluiten en samen de opstand tegen Spanje te voeren, laten zien dat men in de Zuidelijke Nederlanden zijn heil verwachtte van de wettige heer Albertus van Oostenrijk en niet van een samengaan met de Republiek in het noorden waar de calvinisten een grote invloed hadden. Het optreden van de calvinisten in Vlaanderen in de periode 1566-1585 deed de rooms-katholieken in de Zuidelijke Nederlanden vrezen dat een samengaan met de Noordelijk Nederlanden ten koste zou gaan van de positie van hun kerkgenootschap en van hun geloof.

Het betekende helaas weer een stap in de richting van de definitieve scheiding van de Nederlanden, zoals die zich na de val van Antwerpen in 1585 begon af te tekenen.’

Sir John Ogle

De bekendste Nederlandse veldslag werd in Vlaanderen gevoerd: Nieuwpoort, anno 1600