Ja, wie vindt dat een kerstmarkt geen wintermarkt moeten worden, heeft gelijk. Neen, kerstmarkten vormen geen inbreuk op het beginsel van de neutraliteit van de overheid. Grote Waarden hebben vlees en bloed nodig om te kunnen functioneren.

De voorbije dagen konden we op de sociale media weer genieten van een nieuwe clash of civilizations. In Brugge werd de kerstmarkt omgedoopt… (oeps, klinkt religieus, herbenoemd dan maar) herbenoemd tot wintermarkt. Het hitste aardig wat gemoederen op in deze dagen die we eigenlijk dienden te wijden aan alle heiligen en alle zielen.

Op een korte Facebookverwijzing na onthield ik me tot nu van interventies in deze zaak en liet waarheid en dichting over mijn scherm lopen, onderwijl de zaken rustig overschouwend. Tijd nu om wat lessen te trekken, lijkt me.

Weg met de winter?

Sommigen zagen in de heisa aanleiding om de zwarte piet (waar het de volgende weken wel over zal gaan) weer naar ‘de islam’ te schuiven. Dat geen enkele moslim vastgesteld de herbenaming van die kerstmarkt vroeg, laat staan eiste, deed blijkbaar niet voor iedereen ter zake. Als er iets mis loopt, dan moeten het volgens sommigen altijd wel de moslims zijn die de bron van ellende vormen.

Vandaar mijn Facebookpostje: ‘We worden vooral bedreigd door blancoblanke “wegmetonsers”, die zich schamen voor onze tradities en daarom van kerstmarkten wintermarkten maken bijvoorbeeld of zwarte pieten bevechten (wat ik weinig moslims hoor eisen). Daarmee zorgen zij voor polarisatie en stimuleren ze de tegenstellingen.’

In het Brugse geval speelden blijkbaar ook commerciële bedoelingen en een zoektocht naar logica – de kerstmarkt loopt over een te lange periode om ze alleen op te hangen aan Kerstmis – die in dit soort emotionele dingen best niet te strikt wordt nagestreefd.

Sommigen op het socialemediastrijdperk stonden op het punt het woord ‘winter’ in de ban te slaan. Zo loopt in de grootste stad aan de Schelde de festiviteit ‘Winter in Antwerpen’. ‘Schande kome over BDW en de zijnen, de kerstverraders’, fulmineerde her en der een opgedraaide verontwaardigde. Dat er binnen de hele reeks van activiteiten in die Winter in Antwerpen-reeks ook een markt plaatsvindt en dat die kerstmarkt heet, was sommigen ontgaan of konden ze in hun drift niet meer registreren. Het ontlokte mij als reactie op een oprisping bij mijn Facebookpost twee dagen geleden: “We gaan het woord winter nu ook weer niet afschaffen natuurlijk en kerstbanden steken. Of komt volgende keer Filip De Kerstman op?” De Filip De Kerstman-grap dook daarna ook elders nog op.

‘Ophitsen’, ‘opgedraaid’, ‘drift’, ‘oprisping’: erg fraai zijn de bewoordingen niet die ik hierboven gebruik voor sommige reageerders op de naamswijziging. Toch hebben ze eigenlijk in essentie gewoon gelijk. Het is niet omdat het geraas soms wat wild klinkt, dat de razenden fout zouden zitten. De nuance was inderdaad weer al te snel zoek in de erg felle verdediging van de naam kerstmarkt maar op zich deed ze wel deugd en sta ik er wat het kernpunt betreft helemaal achter. Mijn mening is klaar en helder: blijf af van dat woord kerstmarkt, blijf van Zwarte Piet. Doordat zulke dingen door de molen van de zelfafkeer vermalen worden, krijgen mensen het gevoel cultureel onteigend en dus ontheemd te worden. Wie hetgeen aangevoeld wordt als eigen plots verdacht noemt, vormt een bedreiging voor wat ons dierbaar is en lokt, gelukkig, verontwaardigde reacties uit. Vandaar, oprotten met dat politiek correcte hakwerk.

Herkersteningsproject?

Een, ook door mij, gerespecteerde Vlaamse liberale intellectueel stuurde in deze twist een interessante tweet de wereld in: ‘Een hoofddoek aan het stadsloket mag niet want overheid moet neutraliteit uitstralen. Kerstmarkt door stad veranderd in wintermarkt: help, onze cultuur is in gevaar! #noumoe.’ Mooie bal, waar ik toch al te graag ook even tegen willen trappen maar dan wel in de andere richting.

Dat die kerstmarkt geen stadsdienst betreft en niet eens een overheidsinitiatief, wil ik niet eens als argument inbrengen – al kan het grotendeels volstaan als afdoend antwoord. Maar dat lijkt me eerder een detail. Het gaat over de zeer belangrijke vraag wat de neutraliteit van de overheid inhoudt.

Ik heb de voorbije dagen weinig pogingen ontwaard om die kerst/wintermarktrel aan te wenden ten bate van een herkersteningsproject. De religieuze ijver van de verdedigers van de klassieke benaming was doorgaans ver te zoeken. In het hoofddoekendebat daarentegen gaat het nadrukkelijk wel over een religieuze uiting en daar laten de fanatieke draagsters ook geen misverstanden over bestaan. Mochten kerstmarkten omgevormd worden tot bijeenkomsten waar de glühwein-met-bitterballenstandjes vervangen zijn door communiebanken die alleen hosties gedopt in een lekje miswijn ter genot aanbieden, de rangen van de verdedigers van de naam zouden drastisch en razendsnel uitdunnen.
Daarmee zitten we meteen aan een tweede verschil met die religieuze of wereldbeschouwelijke kentekens aan overheidsloketten dat zo klaar is als wijwater uit Lourdes.

Er is meer. De neutraliteit van de overheid is een loot aan de stam van de Verlichting, net zoals de wederzijdse scheiding van de instituten Kerk en Staat. En jawel, die Verlichting vormt een onmiskenbare pijler van onze identiteit. Maar niet de enige, want hoe schraal oogt een identiteit die alleen daar op zou steunen?

Mag ik deze beeldspraak uitproberen? De Verlichting vormt het geraamte, vlees en bloed zijn nodig om er een echt functionerend lichaam van te maken. Dat ‘vlees en bloed’ wordt gevormd door de eigen cultuur en volkse tradities. Een samenscholing rond nephutjes met namaaksneeuw om in groep citroenjenever te hijsen, kan wellicht bezwaarlijk gevat worden onder het begrip Cultuur, cultuur is het natuurlijk wel. Dat die kerstmarkttraditie amper enkele decennia oud is in onze contreien en ingevoerd uit Duitsland, mag duidelijk maken dat tradities niet altijd eeuwenoud moeten zijn en wel degelijk kunnen veranderen. Geleidelijkheid is daarbij het kernwoord.

Finse vs Italiaanse neutraliteit

In de zoektocht naar een juiste invulling van de neutraliteit van de overheid biedt de zaak Lautsi vs. Italië boeiende inspiratie. Een woordje uitleg eerst. Mevrouw Solie Lautsi, Fins staatsburger wonend in Italië, vond het niet kunnen dat in de klaslokalen van de gemeenteschool van Abano Terme in de buurt van Padua kruisbeelden hangen. Dat botste met haar Finse opvattingen over staatsneutraliteit. De schooldirectie weigerde de kruisen echter weg te nemen maar moeder Lautsi, wier kind onder die christelijke symboliek onderricht volgde, legde zich niet neer bij die volgens haar overduidelijke inbreuk op het secularisme en toog naar de rechtbank. Ze ving bot in Italië en drukte vervolgens door tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Dat ligt in Straatsburg en je weet maar nooit in welke mate de togadragers aldaar zich wijzer wanen dan de nationale rechtsprekers.

Het is niet eender wat die rechters in de hoofdstad van de Elzas oordelen, want na zo’n vonnis worden nationale rechters geacht de gedachtegang van Straatsburg te volgen. Vreemd trouwens – even tussendoor – dat onze media graag massale aandacht besteden aan de benoeming van Amerikaanse opperrechters, omwille van de impact die ze hebben op de rechtspraak in de VS, maar de benoeming van rechters in instellingen als dit Europees Hof geen gedrukte letter aandacht waard achten, hoezeer die ook een grote invloed hebben op de manier waarop onze wetten gelezen moeten worden.

Enfin, moeder Lautsi werd in eerste aanleg in het gelijk gesteld door Straatsburg omdat die kruisbeelden het Europees Verdrag van Mensenrechten zouden schaden, meer bepaald artikel 9 en artikel 2 van de eerste protocol bij die Conventie. Italië toog daarop samen met een reeks andere Europese landen naar de Grote Kamer van dit Hof om beroep aan te tekenen. Met 15 stemmen tegen 2 kreeg moeder Lautsi daar dan weer het rechterlijke deksel op de neus. Italië schond het neutraliteitsbeginsel niet met die kruisen in de klaslokalen.

Laïciteit vs neutraliteit

Professor Joseph Weiler, internationaal erkend expert in Europees recht, kwam in die zaak tussen. Hij poneerde dat elke burger de onvervreemdbare vrijheid bezit een godsdienst naar keuze te belijden of dat niet te doen en jawel, staatsscholen dienen op te voeden tot verdraagzaamheid en pluralisme. Tot zo ver gaat Weiler akkoord met het oordeel in eerste aanleg en dus met mevrouw Lautsi. Wat het Hof in zijn eerste – later dus verworpen – oordeel over de ‘neutraliteit’ beweerde, wijst professor Weiler echter af voor een land als Italië, dat net zoals bijvoorbeeld België en in tegenstelling tot bijvoorbeeld Frankrijk niet de strikte laïciteit kent.

‘In talrijke staten die niet tot het laïcisme behoren zijn grote delen van de bevolking, misschien zelfs de meerderheid, niet meer gelovig. Maar de onafgebroken verstrengeling van religieuze symbolen op openbaar domein en vanwege de staat, wordt altijd door de geseculariseerde bevolking aanvaard als deel uitmakend van de nationale identiteit, en als een teken van verdraagzaamheid tussen de medeburgers van deze staten.’ Weiler gaat verder: ‘de boodschap van verdraagzaamheid jegens de andere mag niet vertaald worden in een boodschap van onverdraagzaamheid jegens zijn eigen identiteit’. Er bestaat dus geen verplichting ‘dat de staat zich van een deel van haar culturele identiteit zou moeten ontdoen, met als enige reden dat de uitingen van die identiteit religieus zouden kunnen zijn of van religieuze oorsprong.’

Weiler gaat verder in op de interessante vraag of ‘laïcisme’ neutraal zou zijn, waarop hij een ontkennend antwoord geeft. Laïcisme staat tegenover gelovig en kan dus geen neutraal standpunt genoemd worden. Maar ik beperk me verder tot deze paragraaf van Weiler: ‘Eén regel voor iedereen, zoals de Tweede Kamer heeft besloten [in dat oordeel in eerste aanleg dat mevrouw Lautsi gelijk gaf] beroofd van historische, politieke, demografische en culturele context, is niet alleen maar af te raden. Het ondermijnt het meest authentieke pluralisme, diversiteit en verscheidenheid die het Verdrag wil beschermen, en die het waarmerk van Europa zijn.’

Mevrouw Lautsi meende dat de manier waarop haar Finse normen de waarden van de Mensenrechten concreet vorm geven, ook onversneden in Italië van toepassing horen te zijn. Niet dus. Dat het in Finland ongepast wordt geacht kruisbeelden in klaslokalen te hangen, betekent niet dat het ook in Italië onoorbaar zou zijn. Mevrouw Lautsi weigerde zich eigenlijk gewoon te integreren in de concreet levende cultuur van Italië en wilde haar Finse opvattingen opdringen. Mooi dat daar in beroep een rechterlijk stokje voor werd gestoken – net zoals het ongepast zou zijn als een Italiaan kruisbeelden gaat opeisen in Finse klaslokalen. It’s the context, stupid.

De visie van Weiler, waar die Hoge Kamer zich blijkbaar bij kon aansluiten, lijkt een uitstekende en noodzakelijke aanvulling op de al te laïcistische en dus niet neutrale invulling van de Verlichtingswaarden. De wereld bestaat niet uit onbeschreven bladen die uniform moeten ingevuld worden, los van de verschillende tradities en gebruiken. De stad Antwerpen overtreedt de regels van de neutraliteit dus echt niet als ze trots uitpakt met Rubens’ onmiskenbaar door-en-door christelijke Kruisafneming.

Kortom, geef mij maar KerstVerlichting; die biedt meer warmte en geborgenheid dan het koude keukenlicht van de universele one fits all-ideologie.

Solie Lautsi

Leve de KerstVerlichting