Zelenski is sinds het begin van de Russische invasie alomtegenwoordig in de Westerse media. Regeringsleiders, Brusselse topambtenaren, muzikanten, sporters en acteurs reisden naar Kiev om hem als eerste de hand te mogen schudden.

Met dagelijkse online toespraken voor parlementen over de gehele wereld lijkt de slecht geschoren Oekraïner zich met hart en ziel in te zetten om steun te vragen voor zijn door de oorlog geteisterde Oekraïense volk. Hoe integer is de man in olijfgroen T-shirt, die zo eerlijk in de camera van zijn laptop kan kijken?

De oorlogspresident

Uiteraard heb ik een abonnement op de nieuwsbrief van de Oekraïense president, die naast het Oekraïens en Engels ook in de Russische taal verschijnt. Het lezen van één van de vele biografieën over Zelenski heb ik echter steeds weer uitgesteld. Uiteindelijk nam ik Zelensky. De oorlogspresident van Steven Derix ter hand om meer over de achtergronden van het boegbeeld van Oekraïens verzet te weten te komen. ‘Het indrukwekkende levensverhaal van een acteur die de rol van president speelde en vervolgens, tegen wil en dank, oorlogspresident werd’, aldus de samenvatting. Eerlijk gezegd zijn dit soort boeken niet direct mijn lievelingskost. Met zijn 44 jaar is Zelenski uiteraard interessanter dan – pak ‘m beet – prinses Amalia, maar zo heel bijzonder is zijn levensverhaal vóór 24 februari 2022 nu ook weer niet.

Zijn populariteit heeft de van oorsprong Russischtalige Oekraïner te danken aan het zogenaamde KVN, vrij vertaald ‘de club van vrolijke en kwieke kwanten’. Ik kan bevestigen dat in veel Russische keukens deze grappig bedoelde uitzendingen goed worden bekeken. Concept van het programma is een wedstrijd tussen teams uit verschillende steden en landen in het Russische taalgebied – van Minsk tot Vladivostok en van Archangelsk tot Odessa – die wedijveren om de beste sketches. KVN is vooral gekend door onderbroekenlol met hier en daar een lichte politieke satire. Zelenski voerde een team uit zijn geboortestad Kryvy Rih aan. De groep trok ook met een eigen cabaretprogramma door de voormalige Sovjet-Unie.

Dienaar van het volk

De rest is waarschijnlijk bekend. De acteur Zelenski speelde vier jaar lang de hoofdrol in de zeer populaire comedyserie ‘Dienaar van het volk’ als een geschiedenisleraar die tot president van het land wordt uitgeroepen, nadat een opname van hem door een leerling online wordt gezet. Dankzij dit filmpje, waarin hij de corruptie in de Oekraïense politiek aan de kaak stelt, wordt de bescheiden docent tegen wil en dank verkozen als president.

In 2019 profiteert Zelenski van zijn grote bekendheid door de zittende president Petro Porosjenko te verslaan in de échte presidentsverkiezingen. Zelenski’s partij ‘Dienaar van het volk’ – jawel, net als in de serie! – was bij zijn aantreden als regeringsleider nog niet in het parlement vertegenwoordigd. De eerste daad van het kersverse opperhoofd was het uitschrijven van nieuwe verkiezingen. In juli 2019 kreeg zijn ‘Dienaar van het volk’ meteen een absolute meerderheid in de volksvertegenwoordiging.

De politieke richting van Zelenski en zijn partij is verre van vastomlijnd. Volgens Derix, maar ook andere bronnen, is het gebrek aan een ideologische grondslag een kritiek die voortdurend wordt geuit. De ‘oorlogspresident’ persoonlijk zou naast een workaholic – een verdenking die inmiddels voldoende is bewezen – ook zeer snel beledigd zijn. Enkele naaste medewerkers werden na kritiek op zijn gebrek aan kennis van politieke zaken de laan uitgestuurd. Om af te rekenen met zijn voormalige rivaal Porosjenko schrok de voormalige komiek er niet voor terug een team van politie en justitie aan het werk te zetten om ‘iets te vinden’ tegen de voormalige nationalistische regeringsleider en koekjesmagnaat.

Panama Papers

Een andere terechte kritiek op de tegen corruptie strijdende dienaar van het volk is het opduiken van zijn naam in de zogeheten ‘Panama Papers’. De dossiers onthulden destijds dat Zelenski aandeel had in een uitgebreid netwerk van offshore bedrijven, samen met zijn oude vrienden en zakenpartners uit de wereld van het entertainment. Allen worden geassocieerd met Zelenski’s geboorteplaats Kryvy Rih. Na zijn verkiezing tot president, nam hij enkele van zijn naaste vrienden op in de regering. Eén werd bovendien hoofd van de Oekraïense geheime dienst SBOe.

Zelenski zei steeds dat deze benoemingen eerder te maken hebben met persoonlijk vertrouwen dan met financiële vriendjespolitiek. ‘Er werken een paar mensen met mij samen die al heel lang mijn vrienden zijn… Ze hebben geen relatie met het bedrijfsleven of met de begroting’, vertelde hij de Guardian in 2020. De Panama Papers brachten het tegendeel aan het licht. In hoeverre iemand zonder eigen kapitaal en zonder ondersteuning van één van de almachtige oligarchen in een land als Oekraïne president kan worden, was natuurlijk van het begin al een retorische vraag.

Geen portretten, wel hervormingen

Sympathieke trekken – al dan niet gespeeld – heeft Zelenski echter meer dan menig ander politicus. Tijdens zijn eerste rede als president rekende hij mediageniek af met de persoonsverheerlijking die vooral in voormalige Sovjet-republieken tot een standaard is geworden. ‘Ik wil echt dat er geen foto’s van mij in jullie kantoren hangen. Geen portretten van mij. Omdat de president geen icoon is, geen idool. De president is geen portret. Hang foto’s van jullie kinderen op. En kijk ze in de ogen voor elke beslissing’, aldus zijn boodschap aan de Oekraïense ambtenarij. Toen in juli 2020 een psychiatrische patiënt tien mensen gijzelde in de stad Loetsk, plaatste Zelenski zonder aarzelen een door de gijzelnemer gevraagde video op Facebook. Of onze regeerders iets dergelijk zouden hebben gedaan, waag ik te betwijfelen.

Een andere, meer praktische verdienste, is Zelenski’s radicale hervorming van de strijdkrachten. Een verdienste die niet alleen uit de successen op het slagveld blijkt, maar ook keer op keer wordt bevestigd in mijn gesprekken met soldaten van het Oekraïense leger. In twee jaar tijd slaagde de cabaretier erin de militaire kracht van zijn land meer dan te verdubbelen. Het failliete, corrupte en leeggeroofde leger dat in 2014 nog passief toekeek hoe 400 separatisten de miljoenenstad Donetsk onder hun controle brachten, wint inmiddels op alle terreinen tegen het in manschappen tienmaal sterkere Russische leger.

Uiteraard helpen de Westerse wapenleveringen, maar onder de legerleiding van 2014 zouden de HIMARS-systemen allang aan de Russen zijn doorverkocht. Toentertijd draaide het verzet tegen de door het Kremlin gesteunde separatisten bijna compleet op vrijwilligersbataljons met namen als Azov, Pogonja, Dnjepr en Donbas die keer op keer werden verraden door de Oekraïense legerleiding en regering. In de huidige strijd vormen de Oekraïense strijdkrachten de centrale militaire kracht, waarvan de slagvaardigheid onbetwist lijkt te zijn.

In eigen land blijven

Dat Zelenski, behalve voor het leger, daadwerkelijk hart heeft voor de belangen van het Oekraïense volk, bewijst alleen al het feit dat hij het land sinds de invasie nooit heeft verlaten. Ook eind februari, toen zowel Tsjetsjeense milities, als ook huurlingen van de beruchte Wagner Group rondom het Mariinskipaleis jacht op hem maakten, is hij nooit ingegaan op het aanbod naar het Westen te vluchten. Ook zijn bezoeken aan pas bevrijde steden en dorpen bevestigen deze indruk van vastberadenheid. Dat hij als workaholic in deze extreme situatie de juiste man op de juiste plaats is, blijkt ook door zijn onuitputtelijke reeks van online visites aan buitenlandse regeringen om in steevast persoonlijke bewoordingen verdere steun te vragen voor zijn land.

Op 22 november sprak Zelenski over ‘locaties van onoverwinnelijkheid’ om burgers in geval van stroomuitval door de voortdurende Russische aanvallen te ondersteunen: ‘Tot op heden zijn er al meer dan 4.000 van dergelijke locaties ingericht. Er zijn er meer gepland. Als er weer een massale Russische militaire aanval komt en de stroom niet binnen enkele uren kan worden hersteld, dan worden de locaties geactiveerd. Ze bieden alle basisvoorzieningen zoals elektriciteit, mobiele telefoon en internet, verwarming, water en een EHBO-koffer. Ze zijn volledig gratis en 24 uur per dag beschikbaar… Het is belangrijk dat u nu alvast weet waar de locaties zich in uw stad of dorp bevinden, en dat u de kaart in de gaten houdt voor updates in de komende weken wanneer nieuwe locaties worden toegevoegd. Ik weet zeker: door elkaar te helpen, komen we samen deze winter door.’

Steven Derix

Zelenski: de juiste man op de juiste plaats?