Kerkelijk had 1962 een primeur, een diepteduik met een onderzoeksboek in de Vlaamse Kerk door gewijden en leken. Zestig jaar later volgt een herhaling met ‘De Kerk in Vlaanderen’. Luidt de titel over 60 jaar ‘De Islam in Vlaanderen’ bij gebrek aan Kerk?

Verzwakking

In de jaren vijftig verrees in Vaalbeek aan het Meerdaalwoud een burcht voor minderbroeders. 900 gewijden telde de orde in Vlaanderen, vandaag 40 en 80 is hun kenschetsende leeftijd. Kerkelijk of niet echter voorbeelden van de verzwakking van het Vlaamse katholicisme kent u. Denk aan minder kerkgangers, minder communies, minder roepingen, minder missionarissen, minder kerkelijke huwelijken, minder doopwater, minder priesters, minder nonnen en monniken, minder parochies, minder vormelingen, minder verenigingen met de trotse K, minder aalmoezeniers bij de jeugdbeweging, minder media die de kerk schappelijk volgen.

Voor alle kijkers van VTM en het leeuwendeel van de kijkers van VRT is de katholieke kerk in Vlaanderen anno 2022 het duivelshol van een pedofiele bisschop. Geen plezante periscoop voor een inspectie.

Moedig

In 1962 trokken de jezuïet Jan Kerkhofs en de leek Jean Van Houtte de bende van 22 gewijden en 18 leken. Hun ‘De Kerk in Vlaanderen’ was een bestseller en een bron voor beraad. Jean Van Houtte, onverminderd erudiet, evangelisch en elegant is er in 2022 weer bij en inspireerde met Ucsia -de Antwerpse stichting die de jezuïetenspirit in de Lage Landen voedt- 24 leken en 5 gewijden voor de portrettering. 24 mannen 5 vrouwen, alhoewel vrouwen in het veld de Vlaamse kerk redden want mannen hebben te veel menselijk opzicht en zijn religieuze angsthazen.

Het nieuwe boek heeft de verdienste om eerlijk de kerkse vermagering vast te stellen, naast de signalen van hoop. Welke andere geestes- of politieke stroming in Vlaanderen pakt haar debacle eerlijk vast? De georganiseerde vrijzinnigheid is evenzeer ziek alhoewel sociologisch onverminderd van geringer tel dan het ex-rijke Roomse leven.

Cultuurchristenen blijven wij. Vaak als analfabeten die een tinteling ervaren zonder verbinding. In de paastijd wordt de Mattheuspassie een compensatie voor kerkelijkheid. Anne Teresa De Keersmaeker en haar dansers plus Amandine Beyer en haar musici openden begin februari twintig jaar Concertgebouw in Brugge met Mystery Sonatas/For Rosa.

Een choreografie waarin zes dansers dialogeren met de Rozenkranssonates uit 1676 van Heinrich Ignaz Franz Biber. Muziek en dans volgen de rozenkrans: drie groepen van vijf met elk een hoofdkarakter: vrolijk, treurig, glorieus. Drie procent van de Vlamingen kent het interieur van concertgebouwen en 85 procent van dat percentage is religieus ongeletterd. Een rozenkrans, wadisda?

Noch defaitisme, noch triomfalisme

‘De Kerk in Vlaanderen’ vermijdt defaitisme en triomfalisme. Het kompas neust naar: waar staan wij, waar gaan wij heen? De auteurs beseffen dat er geen sprake meer is van een tijdperk van verandering. Maar wel van een verandering van tijdperk. 1962 had de eerste stigmata van de secularisatietrend door de terugval van het kerkbezoek en de verzwakkende invloed van de Rooms-Katholieke kerk in de samenleving en het privé-leven.

Stijn Latré, directeur van Ucsia, is een hoofdopsteller van het boek en schrijft: ‘De overgang naar keuzegelovigheid vandaag brengt een onoverzichtelijke pluralisering met zich mee die zich nog nauwelijks laat beschrijven in de oude sociologische rasters.’

Drie niveaus van secularisatie

De meeste auteurs onderscheiden drie niveaus van secularisatie. Ten eerste, in de publieke sfeer waar de scheiding tussen kerk en staat nog niet absoluut te noemen is. De vervlechting is wel verminderd en de wil om bijvoorbeeld de subsidies voor erediensten politiek te scalperen is acuter.

Ten tweede, op individueel niveau. Mensen maken steeds minder plaats voor religie en religieuze instellingen in hun leven

En ten derde, en minder vernoemd, is de diepste grond: de mogelijkheid om tot geloof te kunnen komen. Omstreeks 1500 moest iedereen in het westen geloven, vandaag is geloven een van de mogelijkheden en dan veruit de minst vanzelfsprekende. Stijn Latré: ‘Het oude gezegde buiten de kerk geen heil lijkt omgeruild voor buiten de seculiere cultuur geen heil’.

Concurrentie

Cijfermatig evolueren in Vlaanderen het superdiverse Brussel, Antwerpen en Gent naar een religieuze markt zoals in Noord-Amerika, waar vele religies, sekten en reli-entrepreneurs concurreren om gevulde bidstoelen. Geen 4,4% van de Vlamingen woonde in 2020 wekelijks een kerkdienst bij en 4,5% doet dat maandelijks.

Het zingevings-monopolie van de Rooms-Katholieke kerk in Vlaanderen verwasemt en wordt aangevuld door semi-religieuze en spirituele praktijken. Is het kommer en kwel alom? Ook weer niet. De cijfers van Gert Verschraegen en Koen Arts tonen dat de kerk hier vandaag meer is dan de sociologie van achteruitgang. De kerk in Vlaanderen is een kraamkliniek voor kleine en kloekere initiatieven.

Het boek noemt niet -het is een fijn voorbeeld van die trend- het Leerhuis van de Kerkvaders in een Turkenbuurt van Gent, gesticht en gerund door leken, waar maandelijks vijftig mensen op een vrijdagnamiddag of een zaterdagmorgen de christelijke denkers van de eerste eeuwen ontdekken of herontdekken.

Is er nog plaats?

Blijft er plaats voor geloof en kerk in Vlaanderen vandaag? Guido Vanheeswijck antwoordt ja en bespeurt een parallel met de vernietiging van de natuur en de wil om die te keren: ‘We zien nog niet of minder duidelijk de verloedering van de ziel’. Uit de vaststelling van de legere ziel ontstaat de behoefte aan profetische figuren die spirituele zoekers omhelzen. Ook wie zich ‘believer without belonging’ (een term van Grace Davie) noemt. Gelovige zonder kerk-anker.

Die laatsten groeien in Vlaanderen en klonteren in de ‘mouvance religieuse’, een delta van beweginkjes en bewegingen waar de modderbanken vervagen tussen religie, ontspanning, psychotherapie, opwinding en levering van rust.

‘De kerk in Vlaanderen’ in 2022 is een werf waar intelligente mensen -zo mag je alle auteurs van het boek noemen- met hart en ziel bouwen. Zwart is haar toekomst niet, de werkelijkheid mixt hoop en verval. Wie wil praten over Rome in Vlaanderen moet dit boek lezen. Er is een crisis van de Kerk met hoofdletter, maar niet noodzakelijk van het geloof. Buitenkerkelijke religie blijft belangrijk en bespot het zotte van de secularisatietheorie en haar credo dat godsdienst bij iedereen verweekt.

Stijn Latré

Reconquista van jezuïeten in Antwerpen

De kerk trilt los van Vlaanderen