Het probleem van migratie is ongetwijfeld een van de grote uitdagingen van deze tijd en het ziet er niet naar uit dat de komende jaren, of zelfs decennia, de honger van velen om een menswaardig en vrij bestaan te zoeken in het Westen zomaar zal uitdoven. Migratie kan bovendien niet los worden gezien van andere problemen, zoals de klimaatcrisis en de globalisering, die enerzijds grenzen opengooien en anderzijds kapitaalstromen doet ontstaan die vooral een kleine groep mensen ten goede komen en velen wereldwijd tot een moderne vorm van slavernij veroordelen.

Kamp Moria

De uitdagingen van de migratie roepen sterke emoties op, zo leert onder meer de crisis enige tijd geleden op het Griekse eiland Lesbos, waar de brand in het kamp Moria duizenden mensen in acute nood heeft gebracht. Sommige opperen dat de bewoners van dit kamp zelf deze brand veroorzaakten, wat dan blijkbaar onmiddellijk een reden is om te spreken van ‘criminelen’ die beter so fort worden teruggezonden naar hun land van herkomst. Anderen wijzen erop dat hier kinderen, vrouwen en ouderlingen op mensonwaardige wijze worden behandeld en verstoken blijven van de meest elementaire zorg en aandacht. Moria, zo heet het, is de kroniek van een aangekondigd falen van Europa.

Met de ‘hulp’ van gewetenloze smokkelaars blijven mensen hun leven wagen om in Griekenland, Italië of Spanje te geraken, en wanneer ze niet verdrinken en levend aanspoelen op de mediterrane kust, worden ze vaak in het ongewisse gelaten over hun kansen tot integratie en verdwijnen ze in deplorabele kampen of in een schimmige illegaliteit. De naties van Europa kijken toe, met hier en daar een schuchtere poging om iets meer te doen: verblijfsvergunningen worden met mondjesmaat bedeeld. Er zijn gelukkig verhalen van migranten die op relatief korte tijd hun draai vinden en een nieuw leven beginnen. Maar de groep ontwortelde zielen blijft dramatisch groot en niemand lijkt te weten wat voor hen de toekomst brengt. In de meeste landen van Europa, vooral in de vroegere communistische landen, is een groot deel van de bevolking migranten en politieke vluchtelingen ronduit vijandig gezind.

Voorbij het ideologisch opbod

Nee, er zijn geen eenvoudige oplossingen voor deze problematiek, maar de daadkracht van de Europese naties, prat gaand op hun verlichting en de mensenrechten, laat absoluut te wensen over. Dit gebrek aan daadkracht en visie is een voedingsbodem voor polarisering onder de burgers van Europa en leidt tot de toenemende ontmenselijking van zij die hier in de meest kwetsbare positie zijn: de migranten. Die polarisering leidt ook tot een ethisch opbod tussen zogenaamde Gutmenschen – die naïviteit wordt verweten en verloochening van hun eigen cultuur – en de verdedigers van het Avondland, die menen dat migratie in feite een bedreiging vormt voor de westerse cultuur en het voortbestaan van de Europese natiestaten. Het is schrijnend dat de vreemdeling die Europa binnen wil, nauwelijks in staat is in dit opbod zelf een stem te verheffen.

De huidige polarisering en het ideologisch opbod zullen ons echter niet verder brengen. Wat nodig is, is een sterk politiek beleid, gekoppeld aan een ethiek van medemenselijkheid en respect voor menselijke waardigheid. De uitdaging waarvoor de politicus staat die hier zijn of haar verantwoordelijkheid wil nemen is groot. Het gaat om het vinden van een evenwicht tussen prudentia en humanitas, om Immanuel Kant te parafraseren. De prudentia of politieke bezonnenheid moet uitgaan van het haalbare, en rekening houden met een complex spel van machtsfactoren, politiek eigenbelang en potentieel conflictueuze passies die nu eenmaal diep in de menselijke natuur verankerd zijn.[1] De humanitas of ethische bewogenheid moet een vuist maken voor de mensenrechten en empathie betonen met de kwetsbare medemens, maar ook, meer fundamenteel, een visie voeden over het doel van de politieke gemeenschap en over een gedeelde toekomst voor de mensheid als zodanig.

Naastenliefde en verzet

Naastenliefde gebiedt de West-Europese landen hulp te geven aan mensen in nood, ongeacht de reden of oorzaak van deze nood. Tweeduizend jaar beschaving geeft deze plicht tot naastenliefde en medemenselijkheid een dwingend karakter. Het verklaart ook waarom in Europa vele burgers uit persoonlijke overtuiging via organisaties of individuele actie proberen migranten te helpen en wat ondersteuning te geven. Reacties die de andere richting uitgaan (‘als ze verdrinken hebben ze het zelf gezocht’; ‘we kunnen niet iedereen opvangen, er is al genoeg miserie bij ons’; ‘het zijn criminelen’) zijn niet alleen vaak onmenselijk en onwaardig, maar appelleren ronduit aan de meest primitieve zelfbehoudsinstincten en agressieve impulsen van de menselijke natuur. Ook de opvatting dat specifieke godsdiensten, zoals de islam, vanuit hun wezen op niets anders uit zijn dan de vernietiging van de westerse cultuur, voedt alleen maar een discours van racisme en sluimerend geweld. Dit soort onmenselijkheid vrij baan geven is op zich polariserend en immoreel en kan daarom nooit tot grondslag dienen van een humaan migratie- en asielbeleid.

Toch moet erkend dat naastenliefde en empathie ten aanzien van migranten ook in botsing kunnen komen met andere, eveneens cruciale morele principes en waarden. Een tot de verbeelding sprekend voorbeeld in dit verband is de visser Stratis Valamios, bewoner van Lesbos, die honderden bootvluchtelingen redde, waaronder tientallen kinderen, die vanuit Turkije op illegale wijze probeerden Griekenland te bereiken. Voor Stratis was dit spontaan altruïsme iets vanzelfsprekends, een kwestie van morele integriteit, ongetwijfeld mee ingegeven door de christelijke traditie waarin hij opgroeide. Zijn edelmoedig gedrag leverde deze eenvoudige visser een nominatie op voor de Nobelprijs voor de vrede. Sinds verleden jaar echter, heeft Stratis zich aangesloten bij het groeiend verzet tegen de aanwezigheid van kamp Moria op zijn eiland en het deplorabele migratiebeleid van de Griekse en Europese autoriteiten. ‘Geef ons ons eiland terug’, zo betogen de bewoners van Lesbos, en met hen Stratis Valamios.

Simone Weil over hechting en verworteling

Deze noodkreet van de bewoners van Lesbos is volstrekt begrijpelijk en legitiem. Wat hier wordt geëist is het recht op wat de Franse filosofe Simone Weil kort na WO II noemde het ‘recht op verworteling’ of ‘hechting’ (enracinement), een recht dat volgens haar beantwoordt aan een fundamentele menselijke behoefte: het behoren tot een gemeenschap die vanuit het verleden is verbonden met een gedeelde toekomst, en die constitutief is voor de ontwikkeling van de individuele persoonlijkheid van burgers, maar ook hun loyauteit ten aanzien van de politieke gemeenschap en zodoende ten aanzien van elkaar.[2]

Weils pleidooi voor het recht op een hechte gemeenschapsband of verworteling klinkt in tijden van liberaal individualisme en zelfbeschikking ongemakkelijk, zo niet problematisch. Maar Weil, zelf overtuigde communiste in haar jeugdjaren, laat er geen twijfel over bestaan dat de ontworteling van de hedendaagse mens (door oorlog, sociale achteruitstelling, kolonialisme, ongelijkheid, gebrek aan spirituele opvoeding) een van de ‘meest gevaarlijke ziektes’ van deze tijd is. Haar bezinning over de nood aan verworteling, en de vormen die dit kan aannemen, blijkt uiterst relevant vandaag de dag: want niet alleen de bewoners van Lesbos worden door ontworteling bedreigd, ook de migranten zelf die aanspoelen in Europa, en vaak in een vreemde wereld terechtkomen, en om die reden ook een gevoel van ontworteling bij de huidige bewoners van de Europese naties in de hand werken.

Morele opgave

In volle WO II ziet Weil in haar essay L’Enracinement de bescherming van het recht op verworteling van elke mens als een dwingende opgave. Zij bepleit in de jaren 1940 vanuit dit perspectief de strijd tegen het misdadig naziregime, dat niet alleen materieel gesproken de vrijheid van de Franse burgers miskent en verkracht, maar ook de authenticiteit van de Franse natie aantast en zo het recht op verworteling van de Fransen in hun patrie miskent. Maar evenzeer hekelt Weil het kolonialisme als een van de meest tragische en brutale vormen van ontworteling die de westerse geschiedenis heeft voortgebracht.

Die ontworteling bestrijden betekent niets minder dan ijveren, op wereldschaal, voor het creëren van de condities en structuren waarin mensen ‘geworteld’ kunnen zijn in een gedeelde geschiedenis en zodoende een zowel individueel als collectief levensverhaal delen dat een band schept over generaties heen. Het spreekt voor zich dat taal, religie en levensbeschouwing, maar ook gewoontes en symbolische identificaties, hiervoor essentieel zijn, naast stabiele politieke instituties en de ‘rule of law’. Pas dan kan een volwaardige politieke gemeenschap gevestigd en een zinvolle invulling verleend worden aan de naleving van de mensenrechten.

Voedingsbodem van migratiecrisis

Is Weils pleidooi van 60 jaar geleden achterhaald? Voor sommigen smaakt haar vertoog ongetwijfeld naar een vreemde mengeling van communistisch emancipatiedenken, overgoten met een onverteerbare patriottische saus. Misschien is dit toch een te haastige conclusie. Weil ziet midden de 20ste eeuw de ontworteling immers aan het werk niet alleen in Europa, maar overal in de wereld, onder meer in de toenmalige kolonies, die thans, in onze 21ste eeuw, soevereine natiestaten zijn geworden. Het valt moeilijk te ontkennen dat net het falen van deze nieuwe, postkoloniale staten (om diverse redenen) een belangrijke voedingsbodem vormt van de migratiecrisis. Is het niet precies de ontworteling, en de zoektocht naar een nieuwe thuis, een hecht leven in een solidaire leefgemeenschap waar men tegelijk zichzelf kan ontplooien, waar de migranten naar op zoek zijn?

Tragisch genoeg vormt zo hun zoektocht de spiegel voor de onrust en onvrede die vele burgers in Europa voelen ten aanzien van de migratie: beide groepen mensen, de kansarme migranten evengoed als de nog steeds geprivilegieerde Europese burgers, hebben de diepe, menselijke behoefte in een gedeelde gemeenschap zich geborgen te weten. Pas dan kunnen zij loyaal tot die gemeenschap bijdragen en ook hun persoonlijk leven ontplooien. De verzoening van beide standpunten, zo goed en kwaad als het kan, is een cruciale ethische opgave voor de politiek van de 21ste eeuw.

Geen Blut und Boden nationalisme

Een en ander betekent overigens voor Weil niet dat de hechting aan een politieke gemeenschap mag worden verward met een Blut und Boden nationalisme. Weil wijst er op hoe in de geschiedenis ook uit migratie soms nieuwe vormen van hechting en gemeenschapsvorming ontstaan, wat echter ook met ontworteling van specifieke volken of naties kan gepaard gaan (de Kelten onder de Romeinen, Spanje onder de Moorse overheersing, de oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika, etc.). Weil meent overigens dat net de exclusieve aandacht in de 20ste eeuw voor de natie als meest belangrijke vorm van menselijke verworteling ondermijnend is geweest voor meer traditionele vormen van gemeenschap, zoals de streek waar men woont, de familie, tot en met een religieuze gemeenschap die net de grenzen overschrijdt (cf. ‘la chrétienté’). Natie en geld, aldus Weil, hebben in zekere zin alle andere vormen van hechting in onze Westerse wereld overwoekerd.[3]

Kortom, de zoektocht naar verworteling en echte gemeenschapsvorming is een complexe opgave. Dat een en ander soms tot geweld, oorlog en lijden heeft geleid is duidelijk. De morele uitdaging van de migratie in de 21ste eeuw bestaat erin die zoektocht naar een sterke politieke gemeenschap van zo velen op een zo vreedzaam mogelijke manier vorm te geven. Voor Weil lijkt het in elk geval een illusie te denken dat de behoefte aan verworteling van de mens kan worden geïgnoreerd, bij voorbeeld door het abstracte ideaal van een neutrale liberale staat waar individuele zelfbeschikking de hoogste waarde vormt, los van elk gemeenschapsbehoren. Evenmin gelooft Weil dat sterk verschillende culturele identiteiten kunnen samenleven zonder een stevige gemeenschapszin, die de identitaire identificaties met afkomst, etnie en religieuze traditie altijd enigszins overstijgt.

Wijze politici

Maar hoe realiseer je die verzoening? De huidige situatie lijkt potentieel zo conflictueus dat er sprake is van een soort collectieve verlamming bij politici en beleidsmakers. De thuisloze migranten vormen hierbij de speelbal van een ronduit cynisch machtsspel: zij worden bij voorbeeld als pasmunt gebruikt door sommige staten om zich geopolitiek te positioneren en lucratieve financiële hulp (compensaties) af te dwingen om zo de migratiestromen in eigen land te houden. Tegelijk zorgen populisme en een groeiend onverdraagzaam nationalisme in de Europese natiestaten er voor dat politici in hun schulp kruipen. De huidige politieke inertie mag zeker onrustwekkend worden genoemd en het laat zich aanzien, als er niets verandert, dat er nog vele tragedies als Moria zullen volgen de komende jaren.

Er zou echter minstens een begin kunnen worden gemaakt met het ernstig nemen van beide hierboven geschetste bekommernissen: enerzijds het verlangen naar een thuis, een menswaardig bestaan van de migranten, anderzijds de verzuchting van groepen burgers in Europa om hun gemeenschappen beschermd en gerespecteerd te zien, en aan de behoefte tot verworteling en behoud van een zekere identiteit tegemoet te komen. Daarbij is het zondermeer duidelijk dat een globaal open grenzenbeleid alleen maar tot tragedies zal blijven leiden. Door geopolitiek overleg moet er dringend werk gemaakt van een ondersteuning van de landen van herkomst om daar politieke en sociale stabiliteit te bevorderen en spontane economische migratie in te dijken. Tegelijk moet worden geijverd naar het creëren van beleidsinstrumenten die de opvang van politieke vluchtelingen (door oorlog, vervolging, enzovoort) mogelijk maken en ook een billijk en rechtvaardig asielbeleid garanderen.

Een en ander betekent echter ook dat moet worden afgestapt van het ideologisch opbod dat thans de discussies over migratie veelal tot een dovemansgesprek maakt. Om Kant nogmaals te citeren: er is nood aan morele politici die het juiste doen en de Polis, de politieke samenleving, beschermen, veeleer dan politieke moralisten[4]: noch de vrijblijvende cultivering van een abstract mensenrechtenvertoog, noch het zich terugtrekken in de Burcht Europa, achter muren van wantrouwen en xenofobie, zal ons ergens brengen.

[1] Immanuel Kant, ‘Over de onenigheid tussen de moraal en de politiek met het oog op een eeuwige vrede’, Appendix I bij Naar de eeuwige vrede (vertaling door Thomas Mertens en Edwin van Elden van Zum Ewigen Frieden. Ein philosophischer Entwurf, 1796), Boom, 2004, p. 93.

[2] Simone Weil, L’Enracinement, in Oeuvres Complètes V**, Écrits de New York et de Londres, Gallimard, 2013, pp. 107-399.

[3] Weil, o.c., p. 192-93.

[4] Kant, o.c., p. 93.

Stratis Valamio

De migratiecrisis als morele uitdaging van de 21ste eeuw