Een verrassing is het niet, politieke durf is het wél: in vol conflict tussen de burgers en het 26-jarig autoritair bewind van Aleksandr Loekasjenko (‘de laatste dictator van Europa’) durft het Europees Parlement het aan een aan handen en voeten gebonden bondgenoot van de Russische president Vladimir Poetin de wacht aan te zeggen.

Dat dat uitgerekend met de 33e Sacharovprijs gebeurt, verdubbelt het affront nog. De prijs van €50 000 euro is genoemd naar de Russische, dissidente raketgeleerde en ‘vader van de waterstofbom’ Andrej Sacharov (1921-1989). Zijn openlijk verzet tegen de Russische inval in Afghanistan, en zijn pleidooien voor een menswaardig bestaan, mensenrechten en vreedzaam samenleven leidden tot binnenlandse verbanning naar Nizjni Novgorod in 1979, tot enkele jaren voor zijn dood Gorbatsjov hem rehabiliteerde.

Vrijwel unaniem

Dat het Europees Parlement zich vrijwel unaniem achter de door vrouwen geleide democratische oppositie in Wit-Rusland schaarde, is niet zo vreemd. Elke voordracht moet de steun krijgen van ten minste 40 parlementsleden (op de theoretisch 751). Het ligt voor de hand dat een coalitie tussen grote fracties het vrijwel altijd haalt.

De Wit-Russische oppositie brengt sinds de vervalste verkiezingen van 9 augustus elk weekend honderdduizend en meer betogers op de been. Ze eisen het ontslag van Loekasjenko, én een nieuwe, vrije stembusgang. Ze werden voorgedragen door de de traditionele fracties, EVP (christendemocratisch centrum-rechts), S&D (socialisten) en Renew (liberalen). Daar sloot zich de facto ook de conservatieve stroming (ECH of ECR) bij aan. Zij had een gelijklopend voorstel gedaan.

De klassieke fracties legden de klemtoon op de Coördinatieraad, die op initiatief van de drie opstandige vrouwen (van wie één vastzit, of wier man in gevangenschap of in ballingschap is gegaan). De conservatieven hadden de eigenlijke leidster voorgedragen, Svjatlana Tichanovskaja. De Europese erkenning komt voor haar op een cruciaal moment: zij heeft vanuit de Litouwse hoofdstad Vilnius, waarheen ze gevlucht is, een wanhopige oproep gedaan om volgende week het openbaar leven in Wit-Rusland helemaal plat te leggen. Door stakingen, boycot van de staatswinkels en blokkades. Als dat mislukt, dreigt de oppositie in elkaar te stuiken.

Net daarom hebben de klassieke fracties een waaier aan belangrijke tegenstanders van Loekasjenko aangewezen: in één adem komen ook Nobelprijswinnares Svjatlana Aleksijevitsj, activistes uit kunst en middenveld Marija Kalesnikava, Volha Kavalkova en Veranika Tsapkala, de oprichtster van de mensenrechtenorganisatie Viasna Ales Bialjatski, de oprichters van het Telegram Kanaal NEXTA, en voormalig presidentskandidaat (en nu politiek gevangene) Stsjapan Poetsila aan bod. Het Europees Parlement wil inderdaad het brede democratische front een hart onder de riem steken.

Tastbare acties?

Op 17 september had het EP al een resolutie gestemd. Daarin zegde het alle vertrouwen en legitimiteit op in Loekasjenko. Het herneemt die in nog scherper bewoordingen op 21 oktober. Niet alleen eist het EP nieuwe vrije verkiezingen onder internationaal toezicht en noemt het Loekasjenko vervallen van het presidentschap vanaf 5 november, als zijn mandaat afloopt, maar gaat ook verder: ‘Svjatlana Tsichanovskaja heeft na onafhankelijk onderzoek meer dan de helft van de stemmen behaald, zij is in de ogen van het Wit-Russische volk de echte presidente.’ Vrijlating van alle politieke gevangenen, journalisten en burgeractivisten is een must.

Is dat meer dan een papieren dreigement? Met 602 stemmen voor, en telkens 44 nee en onthouding, wil het EP de Raad dwingen tot tastbare acties. De huidige strafmaatregelen — tegen een veertigtal Wit-Russen die verantwoordelijk zijn voor de stembusfraude, het geweld tegen vreedzame betogers en de repressie — volstaan niet. ‘We moeten ze pakken in hun portemonnee en hun visa voor het Westen’, verluidt het. De ‘buitenlandminister’ van de Unie, Josep Borrell, kon weinig anders dan meegaan in dat discours. ‘Loekasjenko heeft alle democratische legitimiteit verbeurd. (…) De raad heeft het licht op groen gezet voor een bijkomend pakket strafmaatregelen. Dat zal Loekasjenko zelf treffen. (…) Business as usual kan niet langer, wij gaan de steun voor het middenveld opschroeven. Mijn telefoons met Vladimir Makkei, de Wit-Russische minister van buitenlandse zaken, zijn helaas op dorre grond gevallen. Maar alle gesprekken over het toekomstig partnerschap dienen in het vriesvak gestoken.’

Dat drijft Loekasjenko nog meer in de armen van Poetin. Hij heeft al een knieval gemaakt in Moskou, maar met de ronduit vijandige verwijten uit de Baltische staten en Polen (waar Veranika Tsapkala haar toevlucht heeft gezocht) valt er nog weinig steun uit het Westen te verwachten. Ook de VS hebben de verkiezingen verworpen en erkennen Loekasjenko niet langer.

Tegenmaatregelen

Twee voorstellen gaan het uiteraard niet halen. Europa wil een Hoge Vertegenwoordiging van voormalige regeringsleiders naar Minsk sturen om te bemiddelen. En het Parlement wil de OVSE, die instaat voor veiligheid en samenwerking in Europa, laten ingrijpen ‘om de dialoog te bevorderen’. Dat is al op een njet van Loekansjenko gestoten. De dictator heeft trouwens al beperkende tegenmaatregelen genomen. Ettelijke lidstaten van de EU moeten hun ambassadepersoneel verminderen,

Een bijkomende zorg zijn de verdragen over atoomveiligheid. EP-Rapporteur Petras Auštrevičius (Renew) had die kat de bel aangebonden. Borrell: ‘We hebben Wit-Rusland aangespoord zich te houden aan de milieuveiligheidsstandaarden van de EU en om de EU-aanbevelingen in deze zonder vertraging te volgen.’ Daar had het Parlement geen boodschap aan. De enige methode om dat gevaar te bezweren is een open conflict uit te sluiten, zei Auštrevičius. ‘De Europese Unie mag geen passief waarnemer blijven. Er zijn effectieve maatregelen nodig om te verhinderen dat er een dubbelzinnige of rechtstreekse interventie van Rusland kan komen.’

Uitputtingsslag

Dat zijn weer zorgen voor de diplomatie. Het lijkt er intussen wel op dat Loekasjenko aan een uitputtingsslag is begonnen, met een verdeel- en heerspolitiek. Waarom is hij anders een (op tv uitgezonden) bezoek gaan brengen aan een twaalftal dissidenten in de gevangenis? Waarom bakt hij zoete broodjes met de ook al aangehouden topman van de bank Belgazprom, Viktor Babariko? Waarom heeft hij sommige gevangenen vrijgelaten, anderen niet?

De morele druk blijft immens. Maar de (militaire) slagkracht van EU en NAVO maakt geen indruk. Dát zul je niet horen op de uitreiking van de Sacharovprijs op 16 december. In Straatsburg? Hoogst onzeker.

Stsjapan Poetsila

EU-Sacharovprijs voor Wit-Russiche vrouwen