Vasilij Vronski wordt in 1883 in de stad Kowel in het zuidwesten van het Russische Rijk (tegenwoordig Oekraïne) geboren. In 1890 na de dood van zijn vader Michail verhuist de zevenjarige Vasilij met zijn moeder Wanda, broer Aleksandr en zus Maria naar Kiev. Hier bezoekt hij het gymnasium en de theaterschool. Voor het operettetheater in Kiev speelt hij zijn eerste rol in een blijspel van Tolstoj. Al gauw geniet de elegante, donkerharige Oekraïner een enorme populariteit en treedt hij op in alle grote steden van het Russische Rijk.

Odessa

Na een gastoptreden sluit hij zich vol enthousiasme aan bij het befaamde en ook tegenwoordig nog bestaande Russische Theater in Odessa. Voor dit theater speelt hij vanaf 1914 in verschillende toneelstukken en maakt hij kennis met zijn latere echtgenote Tamara Duvan. Hij investeert zelf in het theater en wordt mede-eigenaar. Als publieksfavoriet is Vronski inmiddels een invloedrijk persoon in Odessa. Hij kan zowel het regionale partijbestuur van de bolsjewieken als ook de sociaal-revolutionairen tot zijn vrienden tellen. Ook in Kiev is hij tijdens gastoptredens een graag geziene artiest.

Na het einde van de Eerste Wereldoorlog wordt de internationale filmwereld op de theaterlegende uit Odessa opmerkzaam. Vronski sluit een contract af met de Duitse filmproducent Dekla Bioskop en vertrekt via Istanboel, Bulgarije, Servië en Oostenrijk naar Berlijn. In Duitsland speelt hij in een zevental stomme films, te weten Irrende Seelen, Der Falsche Dmitri, Der Mord in der Greenstreet, Dubrowsky der Räuberataman (met Tamara Duvan), Weib und Pallette, Das Spiel mit dem Feuer en Inge Larsen.

Gedurende de Duitse episode verlangt Vronski terug naar Odessa en zijn theater. Hij wendt zich tot het handelskantoor van de pas ontstane Sovjet-Unie om de Sovjetnationaliteit aan te vragen en terug te mogen keren naar zijn geboorteland. Hier wordt hem zonder omwegen gezegd dat hij bij aankomst het gevaar loopt op het eerste beste grensstation te worden opgehangen. Duvan en Vronski verblijven een halfjaar lang in Bulgarije waar inmiddels duizenden andere vluchtelingen uit Rusland zijn aangekomen. Ook hier bestaat de behoefte aan Russischtalig toneel en het paar treedt op in een aantal plaatselijke theaters.

Russisch Theater in Bessarabië

In 1921 krijgt Vasilij Vronski een uitnodiging om zich in Chisinau in de Roemeense provincie Bessarabië (tegenwoordig Moldavië) te vestigen en aldaar voor het Russische Theater te gaan werken. Naast zijn werk als hoofdregisseur voor het theater treedt hij op met een reizend toneelgezelschap. Vronski wordt een ware ster onder de Russische en Oekraïense bevolking van Bessarabië. Zijn theater is tot in de verste uithoeken bekend.

Omstreeks 1930 laat Tamara Duvan zich scheiden van Vronski. Ze heeft genoeg van het bescheiden leven in de provincie. Madame Duvan wil in de schijnwerpers staan. Ze vertrekt naar Parijs met haar nieuwe liefde, een rijke grootgrondbezitter uit Bessarabië. Vronski reist haar achterna en probeert haar terug te winnen. Deze wanhopige poging loopt echter op niets uit. Wel heeft hij een aantal optredens in de Franse hoofdstad waar hij in zijn latere leven met weemoed aan terug denkt. Verslagen keert hij terug naar Chisinau.

Roemeense intriges

In 1936 trouwt Vronski met de zeventien jaar jongere Roemeense Jelena Dorizo. Naast zijn theaterwerkzaamheden is hij tijdens de gastoptredens in Bessarabië regisseur voor het nationale ballet van de Sovjet-Unie. In de gespannen internationale sfeer worden enige artiesten van spionage verdacht. Ook Vronski zelf wordt ondervraagd. De Roemeense autoriteiten nemen dit incident als aanleiding om het Russische Theater, net als vele andere Russische instellingen, in Chisinau te verbieden.

Omdat hij geen Roemeens kan, is het na de sluiting van het theater niet meer mogelijk zijn professie uit te oefenen. Tot 1940 staat hij dan ook noodgedwongen op de markt in Beresyne, een klein stadje ten westen van Odessa. Hier weegt hij het binnenkomende graan.

Het Molotov-Ribbentroppact tussen Hitler en Stalin voorziet in 1939 in annexatie van het leeuwendeel van Bessarabië door de Sovjet-Unie. Na de inlijving wordt Vasili Vronski als geletterde Russisch sprekende Oekraïner gekozen tot voorzitter van het stadsbestuur van Beresyne. Hij blijft twee maanden voorzitter totdat het Ministerie van Cultuur van de Sovjetrepubliek Moldavië zich aan zijn beroemde verleden op de planken herinnert. Hij wordt officieel benoemd tot hoofdartiest van het opnieuw opgerichte Russische Theater in Chisinau. Na een strenge ondervraging door de NKVD krijgt hij op 11 juni 1941 de Sovjetnationaliteit.

Oorlog

Na de inval door de nazi´s in de Sovjet-Unie en de daarmee verbonden evacuatie van het Russische Theater uit Chisinau blijft Vronski met zijn gezin achter bij familie van zijn echtgenote in Odessa. Het huis waar ze verblijven wordt gebombardeerd en de vrouw des huizes komt daarbij om het leven. Het gezin vindt daarop een onderkomen in een houten barak in een voormalig Pionierskamp aan de rand van de stad. Tijdens de blokkade van Odessa van 13 augustus tot 16 oktober 1941 treedt Vronski met een theatergroep veelvuldig op aan het front en wordt hij commentator voor de radio.

Russische Theater Odessa

Begin september krijgt Vronski op weg naar de zender een lift van een officier van het Rode Leger en vertelt hem in alle onschuld dat hij in Roemenië heeft gewoond. Daarop wordt hij direct gearresteerd en beschuldigd van spionage. Na de inname van de stad door de Duitsers en Roemenen komt Vronski samen met andere politieke gevangenen weer op vrije voeten.

Een tweede Boekarest

Gedurende de eerste weken na de machtsovername worden tienduizenden onschuldige burgers, waaronder Joden, zigeuners en communisten en van communistische sympathieën verdachte personen (vaak op basis van aangifte door buren en kennissen) opgepakt, gedeporteerd, gefusilleerd, opgehangen en zelfs levend verbrand. Na deze periode van bruut geweld en moorden, ook bekend als de holocaust van Odessa doen de Roemeense machthebbers hun uiterste best een goede verhouding op te bouwen met de plaatselijke bevolking. Het idee achter deze nieuwe fase van de bezetting is van Odessa een tweede Boekarest te maken. De vrije handel wordt weer ingevoerd en het openbare leven zo goed als mogelijk genormaliseerd.

Het gezin Vronski ondervindt inmiddels weinig geluk. Jelena Dorizo wordt ernstig ziek en overlijdt aan tuberculose. Vasilij Vronski blijft alleen achter met de driejarige Tatjana en de zevenjarige geadopteerde Natasja. Vader en kinderen zitten in grote nood en moeten have en goed verkopen om aan voedsel te komen. Vronski meldt zich noodgedwongen aan bij de prefectuur als voormalig inwoner van het Koninkrijk Roemenië en krijgt een baan in een winkeltje waar hij tot maart 1942 werkt.

Theater van Vronski

Rond die tijd wordt het uitgaansleven in Odessa langzamerhand opnieuw opgebouwd. Met behulp van de burgemeester en andere oude kennissen uit Chisinau lukt het Vronski het verwoeste gebouw waarin voorheen het Russische Theater was gehuisvest te laten renoveren. Ook weet hij de Roemeense nationaliteit te verwerven. In juni 1942 vindt de eerste opvoering in het nieuwe ‘Theater van Vronski’ plaats: De Revisor van Nikolaj Gogol. Daarna worden klassiekers van o.a. Shakespeare, Tsjechov en Ostrovski opgenomen in het programma. Van juni 1942 tot maart 1943 worden meer dan 120 stukken opgevoerd. Bijna elke woensdag is er een première.

Tijdens de Roemeense bezetting zijn er ongeveer 50 artiesten verbonden aan het theater. Hoewel Vronski voor een aantal kranten columns schrijft waarin hij de bezetting ophemelt ‘die een einde maakte aan de macht van de duivel’ en een toneelstuk opvoert waarin hij de misdaden van de communisten aanklaagt, is hij zeker geen voorstander van het nationaalsocialisme. Hij beschermt een aantal vroegere leden van de communistische jeugdorganisatie Komsomol voor vervolging door de autoriteiten en verbergt twee artiesten van Joodse komaf.

In maart 1944 willen de Duitsers het Russische Theater uit Odessa evacueren en voor Russische collaborateurs op laten treden. Vronski weet dit handig te saboteren, waardoor alle artiesten in Odessa kunnen blijven. Wat zijn eigen persoon betreft, is Vronski zich wel bewust van de vroegere spionagebeschuldiging en arrestatie door de Sovjets en de mogelijke gevolgen. Op 20 maart vlucht hij dan ook naar Roemenië.

Arrestatie en werkkamp

Op 6 oktober 1944 arresteert de bolsjewistische contraspionagedienst SMERSJ hem in de stad Liebling in het westen van Roemenië. Ze deporteren hem naar Odessa waar hij wordt beschuldigd van een hele reeks ‘misdaden’. Zo zou hij van 1917 tot 1919 onder het mom van zijn werkzaamheden voor het theater in Odessa ‘communistische en revolutionaire inwoners aan Wrangel hebben uitgeleverd’. Dit terwijl generaal Wrangel pas in april 1920 opperbevelhebber van het Witte Leger in het zuiden werd dat toen alleen nog op de Krim heerste.

Ook zijn huwelijk met Jelena Dorizo is de aanklager een doorn in het oog. Dit verbond zou speciaal zijn gearrangeerd door de Roemeense geheime dienst. Ondanks het feit dat het oorlogstribunaal geen enkel bewijs kan aanvoeren voor de toch al absurde beschuldigingen, moet Vronski deze erkennen om zo de doodstraf te ontlopen.

Op 2 maart 1945 veroordeelt het tribunaal hem tot 10 jaar werkkamp. Twee jaar later probeert hij het vonnis nog eens aan te vechten. Zonder resultaat. In februari 1952 overlijdt Vasilij Vronski in werkkamp nummer 12 in de Oblast Mykolajiv in het zuiden van de Oekraïense Sovjetrepubliek. Hij wordt begraven in een onbekend massagraf. In 1996 wordt hij postuum gerehabiliteerd.

Tamara Duvan

Vasilij Vronski, theaterlegende en filmster