‘Stop de bezetting van Nagorno-Karabach. De Armeniërs moeten onmiddellijk weg uit dat ingepalmde gebied’. De woorden van de Turkse president Recep Erdoğan konden niet holler klinken dan wanneer hij zijn eigen politiek zou beschreven hebben. Want laten we wel wezen: het genie van Anatolië is een oorlogsstoker en verwaand nationalist.

In eigen boezem

Wat hij Armenië verwijt, is exact wat Turkije al een halve eeuw met Noord-Cyprus doet: militaire controle en kolonisering in een internationaal nooit erkende, zelf uitgeroepen republiek. Op Cyprus is dat de TRNC die verturkst wordt door het uitdrijven van Griekse inwoners (zoals met Smyrna gebeurde in 1923, een gedwongen mensenruil van anderhalf miljoen Grieken tegen 500.000 Griekse Turken), de verplichte verhuis van Anatolische boeren naar het eiland en een blijvend bezettingsleger van 35.000 man. In de Kaukasus is dat de evenmin erkende republiek van Artsag in het betwiste gebied. Armenië en Rusland houden het de hand boven het hoofd. Alleen zijn daar geen noemenswaardige uitdrijvingen gebeurd.

Er is ook een rauwe parallel te trekken. Wat 1933 was voor Duitsland, is 2003 voor Turkije: het begin van een eenpartijdominantie en Ottomaanse dictatuur in Turkije. Wat het Rijnland voor de Weimarrepubliek was vóór de terugtrekking van de Fransen, is Noord-Cyprus voor Ankara. Wat het Rijnland en de Elzas en Bohemen waren voor het nazibewind (1936 en 1940) — herstel van oude aanspraken — zijn de bezettingen van Syrisch grondgebied door Turkije, met name van het Koerdische Afrin sinds maart 2018. Erdoğan kopieert de tactiek van nazi-Duitsland (waarmee Turkije overigens collaboreerde): de salamipolitiek.

In dat opzicht dienen ook zijn oorlogszuchtige aanspraken begrepen te worden op de Griekse eilanden, vooral die langs de kustlijn van Turkije liggen. De Turkse caudillo schort alle internationale verdragen en het zeerecht op om zijn uitbreidingsdromen te kunnen realiseren. Want hij is uit op de natuurlijke rijkdommen die hij nodig heeft om zijn stilaan failliete republiek op te krikken.

Olie en gas

Het draait in hoofdzaak om olie en gas, en daarmee houdt hij ook de Europese Unie en de NAVO in de knel. Turkije moet immers zijn energie elders halen, en de olielanden in het Nabije Oosten zijn niet bepaald zijn vrienden. Met Saoedi-Arabië strijdt hij om een leidende rol in de islamitische wereld (de moordzaak Kashoggi, de burgeroorlog in Jemen, de omvorming van de Hagia Sofia tot moskee). Zijn oude rivaal van Syrië, president Assad, hangt in de touwen, het sjiitische Iran heeft weinig steun in soennitische gebieden, Egypte dreigt hij af met zijn militaire steun aan de (erkende) regering van Libië. Hij pokert nu door beurtelings te gokken op Moskou en op het Westen, met maar één doel, Turkije opwaarderen tot de regionale grootmacht aan de oostelijke Middellandse Zee.

Je kunt Lenin parafraseren, socialisme plus elektriciteit is communisme. In hedendaags taalgebruik: eenheidsleer en energie. Erdoğan heeft voor dat laatste andermaal een wederrechtelijk akkoord met Tripoli afgesloten. Zij hebben zich samen een fors deel van de Middellandse Zee als exclusief economisch eigendom toegekend. Dat Griekenland daar terecht op reageerde (het zou zijn 200-mijlszone langs Rhodos, Kreta en Kastellorizo opheffen) en als tegenmaatregel een soortgelijk akkoord met Egypte afsloot, zonder andere landen te benadelen, wekte de toorn van Erdoğan op. ‘Ze handelen niet te goeder trouw’, kreet hij — goed wetende dat Egypte, net als Rusland, krijgsheer Chalifa Haftar in Libië steunt, en evengoed aanspraak kan maken op de gas- en olievoorraden onder de Middellandse Zee.

Eenheidsideologie

Erdoğan lijdt aan de ziekte van alle overjaarse despoten: hij, en hij alleen, heeft het juiste inzicht in de wereldproblemen. Hij is niet alleen meesterstrateeg, maar ook financieel deskundige (reden waarom de voorzitter van de Nationale Bank opzij is geschoven), en rechtskundige vraagbaak. Dat is de reden waarom hij blijft hameren op een vermeend complot tegen zijn opgang. Waarom hij weer honderden politiemensen de zak gaf. Waarom hij de Duits-Turkse journalist Deniz Yücel liet veroordelen tot een kleine drie jaar gevangenisstraf — Yücel had een PKK-commandant geïnterviewd.

Het is ook de reden waarom hij het Nederlandse kleuterboek Ik ben een Goochelaar van Ted van Lieshout verbiedt voor lezers onder de 18 jaar. Het zou immers de ontwikkeling en geestelijke vermogens van jongeren schaden. De reden waarom hij leden van mensenrechtenorganisaties de doos indraait. Waarom hij elk onafhankelijk sociaal medium onder regeringscuratele plaatst. En waarom hij preventieve censuur uitoefent, ook op Netflix. Dat moest bijvoorbeeld de reeks If Only intrekken omdat er een — in Turkije officieel niet strafbare — homoseksueel in voorkomt. Zo leg je dus een eenheidsideologie op.

Escalatie

Wat Erdoğan nastreeft is niet meer of niets minder dan een matrijs waarin elke burger gehersenspoeld wordt. Hij speelt daarmee wel Russische roulette. Want hoe lang kan hij iedereen een rad voor de ogen blijven draaien? De Europese Unie slaat, zoals gewoonlijk, een jeremiërend schertsfiguur. De ‘minister van Buitenlandse Zaken’ Joseph Borrell keft wel, maar bijt niet. Dat de Turkse zeemacht onverstoord wapens blijft leveren aan Libië ondanks het embargo, gas- en olieboringen in andermans territoriale wateren onder bescherming van oorlogsbodems voortzet, de luchtmacht het Cyprische luchtruim binnendringt, is ‘zeer zorgwekkend’, een ‘negatieve actie’, maar het woord onwettelijk durft Borrell niet te gebruiken. In tegenstelling tot de Raad van buitenlandministers en vooral de Fransen die gewoon van onwettige daden spreken. Maar Europa betaalt nu 200 miljoen dollar per jaar voor het gebruik van Zuidgaspijp, en hoopt op 31 miljard m3 aardgas tegen 2026. Turkije is ook zelf een gasinvoerder.

De escalatie gaat verder, andermaal met tussenpersonen. Het Syrische Observatorium voor de Mensenrechten in Londen heeft onthuld dat al een duizendtal radicaalislamitische rebellen vanuit Turkije naar de luchtmachtbasis Soemkajiet (vlakbij de Azerihoofdstad Bakoe) zijn overgevlogen, en wel op 22 en 24 september. Meer zouden volgen. De onafhankelijke Amerikaanse website The Daily Beast heeft nog meer details. Het gaat om leden van de Hamzabrigade, onder leiding van Saif Baloed, een voormalig commandant van IS. En om een Sultan Moerad brigade. Beide werden eerder uitgeleend om de val van Tripoli te voorkomen. Armenië beweert dat een gevechtstoestel is neergehaald door een Turkse F-16, en heeft zelf ettelijke drones en helikopters neergehaald. Verwonderlijk, Erdoğan ontkent.

Roerloos

De wereld blijft ijselijk roerloos. De VN willen unaniem een wapenstilstand en tussenkomst van de Minskconferentie die toeziet op de vredesovereenkomst van 1994. Ook Poetin blaast warm en koud. Heeft een defensieverdrag met Armenië, maar ook akkoorden met Bakoe. Nat houden en pappen, dat opbod kan Erdoğan nooit volhouden. Wie nu nog denkt dat Erdoğan een democratisch perspectief biedt, is medeschuldig zoals Chamberlain in 1938. Turkije is rijp voor een totaalembargo.

Ted Van Lieshout

Erdoğan, brandstichter van de Levant

Jeugdliteratuur verstopt in het duister