Oligarchen die volop van de oorlog profiteren, ontspringen steeds weer de dans. Anderen, die minder direct betrokken lijken, belanden juist wel op de sanctielijst. Wie plaatst ze erop, wie haalt ze er weer af en hoe gaat dat in zijn werk? Doorbraak dook in het gekonkel van de Europese Unie, Zwitserse advocaten en Russische multimiljonairs.

Voorstel en unanimiteit

Een voorstel om personen en organisaties te sanctioneren komt van de Hoge vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken – momenteel nog Josep Borell, binnenkort de voormalige Estse premier Kaja Kallas – en de Europese Commissie. Daarna oordeelt de Raad van Ministers. Het besluit over het plaatsen van een persoon of organisatie op de sanctielijst moet unaniem worden genomen.

Vanuit elk willekeurig land buiten de EU mag de miljardair zonder problemen naar Lissabon vliegen

De gevolgen voor de gesanctioneerde Russen, Wit-Russen en collaborerende Oekraïners zijn een bevriezing van hun tegoeden en een inreisverbod voor EU-landen. Voor burgers met een EU-nationaliteit zijn sancties ook mogelijk, maar het effect is nihil. Een bekend voorbeeld is Roman Abramovitsj. Deze Russische oligarch staat – ondanks een rechtszaak – op de sanctielijst, maar hij heeft ook een Portugees paspoort. Vanuit elk land buiten de EU mag de miljardair zonder problemen naar Lissabon vliegen.

Kerkleider

Patriarch Kirill – de hoogste leider van de Russisch-orthodoxe kerk – promoot de oorlog tegen Oekraïne waar hij maar kan. In een toespraak voor rekruten zei hij: ‘Het gaat niet om lokale conflicten of geopolitieke balansen. Het gaat hier om het allerbelangrijkste: de verdediging van ons vaderland.’ De kerkleider werd eind april 2022 voorgesteld voor de EU-sanctielijst.

Een week later zei Viktor Orbán tegen te zijn. ‘Het is een zaak van godsdienstvrijheid’, aldus de premier van Hongarije. Kirill kwam niet op de lijst.

Slowaakse nachtwolf

Een ander problematisch voorbeeld is de Slowaak Jozef Hambálek, neonazi en president van de buitenlandse afdeling van de pro-Kremlin-motorclub Night Wolves. Naast actieve propaganda voor de Russische regering levert de club ook vrijwilligers voor de oorlog tegen Oekraïne. In het buitenland provoceert hij met motorritten met Russische vlaggen.

Hambálek traint ook huurlingen voor het Russische leger. In 2022 belandde hij daarom samen met drie andere Night Wolves-leden op de EU-sanctielijst. Ten onrechte, vond Robert Fico, de premier van Slowakije. Hij praatte volgens nieuwsmedium politico.eu met Ursula Von der Leyen en bondskanselier Olaf Scholz. In maart 2024 maakte de EU bekend dat Hambálek weer van de sanctielijst was verwijderd.

Advocaten

Soms zijn de EU-bondgenoten van Vladimir Poetin net iets te laat en moet er professionele hulp worden ingeroepen. Lindemann Law in Zwitserland heeft zich gespecialiseerd in het verwijderen van personen van sanctielijsten. De advocaten pronken met een lijst van zeventien Russische miljardairs die zich met succes tegen de EU-sancties verzetten. Pjotr Aven en Michail Friedman zijn de grootste aandeelhouders van de Russische Alfa-bank. De EU zette beide oligarchen op de sanctielijst. In april annuleerde de EU-rechtbank de sancties, omdat er geen bewijs zou zijn voor hun ondersteuning van de invasie.

Het was een fluitje van een cent voor de advocaten haar van de sanctielijst af te laten halen

Nog sneller ging het bij Saodat Narziëva, de zus van multimiljardair Alisjer Oesmanov. Ze werd in april 2022 toegevoegd, maar kon vier maanden later alweer worden verwijderd. Ongeacht – of wellicht dankzij – de bijna twee miljard euro die ze op bankrekeningen bij Credit Suisse heeft staan en waarvan niemand de herkomst kon achterhalen. Dat ze het geld daar voor haar broer had geparkeerd kon niet worden bewezen, zodat het een fluitje van een cent was voor de advocaten om haar van de sanctielijst af te laten halen.

Kritiek

Ook uit het Europees Parlement klinkt kritiek op de gang van zaken. Thijs Reuten is afgevaardigde bij de Socialisten en Democraten. Hij verklaart: ‘Sancties gericht tegen personen die betrokken zijn bij mensenrechtenschendingen of zoals in het geval van Rusland bij de Russische agressie-oorlog zijn een enorm belangrijk onderdeel van het Europese beleid. Je raakt mensen economisch en beperkt met een inreisverbod hun bewegingsvrijheid.’

‘De EU heeft inmiddels aardig wat personen onder gerichte sancties gezet, maar er zijn er nog te veel die de dans ontspringen. Het moet sneller en slimmer. Net als bij sancties gericht op bepaalde sectoren of producten gaan de lidstaten de lijst met voorstellen af en worden er om uiteenlopende redenen mensen van de lijst gehaald. Zo wordt de lijst steeds korter en chanteren lidstaten als Hongarije en Slowakije de anderen door te dreigen een heel pakket te blokkeren als een bepaalde persoon niet van de lijst gaat. Dat is inacceptabel en onverantwoord.’

Thijs Reuten

Koehandel met EU-sanctielijst

Europees Parlement: ‘Orbans Hongarije niet geschikt om Europese Raad te leiden in 2024’