2013 moest het Ruslandjaar worden, dat was al een tijdje zo gepland, althans bij onze Noorderburen. Het werd op vele vlakken inderdaad het Ruslandjaar, maar in een totaal andere betekenis dan wat men met dit project nastreefde. In 2002 al verklaarde Thomas Carothers in the Journal of Democracy het einde van het transitieparadigma, dat er van uitging dat Rusland (en nog een hele reeks andere landen) zich bevonden in een hervormingsproces met het Westerse liberaal-democratische model als eindbestemming voor ogen. Toch lijkt een project als het Nederlands-Russische jaar nog sterk gebaseerd op deze onderliggende assumptie. Het luidde immers zo: ‘Nederland wil met dit bilaterale jaar blijven bijdragen aan Russische inspanningen ter hervorming van economie en maatschappij en daarbij de dialoog op politiek niveau optimaal benutten’. Samen met de rest van Europa en de wereld, moest Nederland echter vaststellen dat van een dialoog met Rusland anno 2013 weinig sprake kan zijn.

Als we in het voorbije jaar tekens van hervormingen zagen in Rusland, wezen die slechts in één richting, namelijk de verdere uitbouw van autocratie, de bestuursvorm die als een rode draad doorheen de geschiedenis van dit land loopt. Vladimir Poetin lijkt zich volledig tsaarsgewijs oppermachtig te wanen en bouwt gestaag verder aan wat al ruim meer dan een decennium de obsessie van het buitenlands beleid vanuit Moskou is: (opnieuw) erkenning als grootmacht .

Twee jaar geleden zag het er rond de jaarwisseling even naar uit dat het Russische volk het politieke arrangement waarbij toenmalig president Dimitri Medvedev en premier Poetin onderling van positie zouden wisselen niet zonder meer zou aanvaarden. De machtswissel werd als een voldongen feit opgedrongen en leidde in de periode vlak voor en vlak na de parlementsverkiezingen van december 2011 tot massaal protest, de grootste demonstraties die Rusland had gezien sinds het einde van de Sovjet-Unie. Enkele maanden later, in maart 2012, werd Poetin echter probleemloos verkozen voor zijn derde ambtstermijn als president. Er was (en is nog steeds) eenvoudigweg geen alternatief voor deze man in Rusland. Hij heeft in 2013 in grote mate gerealiseerd waarvoor hij graag de Russische geschiedenis in wil gaan: als de leider die Rusland opnieuw op de wereldkaart plaatste en van zijn land een invloedrijke actor maakte in een multipolaire wereld. TIME magazine plaatste hem niet voor niets op de cover van het nummer van 16 september met de veelzeggende woorden ‘America’s weak and waffling, Russia’s rich and resurgent – and its leader doesn’t care what anybody thinks of him. The World According to Vladimir Putin’ . Toen moest echter de meest strategische zet van 2013 nog door Rusland geplaatst worden: het schaakmat zetten van buurland Oekraïne.

Geopolitiek in de achtertuin van Rusland en Europa

2013 moest een keerpunt worden voor het Oostelijk Partnerschap, het Europees samenwerkingsprogramma dat gericht is op zes voormalige Sovjetrepublieken (Oekraïne, Moldavië, Wit-Rusland, Georgië, Armenië en Azerbeidzjan). Op de top in Vilnius eind november zou de Europese Unie met de beste leerling van de klas, Oekraïne, het lang onderhandelde Associatieverdrag, inclusief een vrijhandelsakkoord, afsluiten. Dit verdrag zou als model fungeren voor de onderhandelingen voor gelijkaardig akkoorden met de andere leden van het Oostelijk Partnerschap. Dat Rusland de toenadering tussen de Europese Unie en Oekraïne niet toejuichte was geweten. Dat het Kremlin echter de druk op Oekraïne zo ver zou opdrijven tot dat de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj last-minute zou beslissen om af te zien van de ondertekening van het akkoord kwam als een complete verrassing voor Europa.

Nochtans laat het Russische buitenlandse beleid er zowel in woorden als in daden al lang geen twijfel meer over bestaan dat het de landen van de voormalige Sovjet-Unie (met uitzondering van de Baltische Staten) als behorend tot de exclusieve invloedssfeer van Rusland beschouwt. Vijf jaar geleden was dat precies de belangrijkste boodschap die Rusland de wereld wilde insturen met de vijfdaagse oorlog tegen Georgië. Toen ging Moskou over tot militaire actie om die vastberadenheid te onderstrepen. Maar veel vaker doet Rusland beroep op andere drukkingmiddelen en dan denken we in de eerste plaats aan het instrumentele gebruik van energie door Rusland.

Oekraïne, dat in grote mate afhankelijk is van Rusland voor energievoorziening, is in het verleden al een paar keer het slachtoffer geworden van deze energiestrategie die door Moskou wordt aangewend om landen die zich niet loyaal gedragen af te straffen met verhogingen van de gasprijzen en/of onderbrekingen in de toevoer van gas. Zo zette Rusland in januari 2006 Oekraïne, dat toen onder president Viktor Joesjtsjenko (aan de macht gekomen in de Oranjerevolutie) een radicaal prowesterse koers voer letterlijk in de kou. Voor de Europese Unie werd dit een keerpunt in de zienswijze op de betrouwbaarheid van Rusland als energiepartner. Vanaf toen ging de Europese Unie inzetten op meer diversificatie van de toevoer van gas in een poging om de afhankelijkheid van energietoevoer uit Rusland terug te schroeven. Het is bovendien ook een lange termijnakkoord dat toenmalig Oekraïense premier Julia Timosjenko later afsloot met Rusland aangaande gasleveringen dat haar uiteindelijk achter de tralies zou doen belanden. Zij werd onder huidig president en tevens haar grootste politieke tegenstander Janoekovitsj veroordeeld wegens machtsmisbruik en het handelen tegen de belangen van het land in. De zaak Timosjenko groeide daarna uit tot het grootste obstakel in de onderhandelingen tussen de EU en Oekraïne over het Associatieverdrag.

Euraziatische Unie

De tentakels van de Russische beïnvloeding in het afspringen van het Europese akkoord met Oekraïne reiken veel verder dan de energiesector. Rusland, de belangrijkste exportmarkt voor Oekraïense producten, dreigde met een regelrechte handelsoorlog tegen Oekraïne en zette daarnaast ook in op het bespelen van de publieke opinie in Oekraïne, vooral bij de talrijke Russisch sprekende en Orthodoxe bevolking in het oostelijke gedeelte van het land om de gedeelde normen en waarden tussen de twee Slavische landen te benadrukken. De inzet is duidelijk: Rusland wil Oekraïne kost wat kost betrekken in haar meest ambitieuze buitenlands beleid project, de Euraziatische (Economische) Unie, een integratieproject dat de voormalige Sovjetrepublieken moet samenbrengen in een unie gemodelleerd naar de Europese Unie. De basis wordt gevormd door de Douane-unie die nu al bestaat tussen Rusland en haar twee meest trouwe bondgenoten, Wit-Rusland en Kazachstan. Poetin heeft dit project tot zijn nummer 1 beleidsprioriteit verklaard en wil de Euraziatische Unie al tegen 2016 gerealiseerd zien. In dit robbertje geopolitiek vechten in de achtertuin van Rusland en Europa met Oekraïne als inzet is Rusland in 2013 als winnaar uit de bus gekomen.

Maar een groot deel van het Oekraïense volk laat van zich horen. Deze mensen willen erkend worden in hun Europese identiteit en zien alleen een toekomst voor hun land dat geplaagd wordt door een hoge graad van corruptie en diepe economische crisis mits steun van en toenadering tot de Europese Unie. Ze verwijten de EU niet geheel ten onrechte dat Brussel hen aan hun lot en aan de invloed van Rusland overlaat.

Poetin, ‘Vadertje Vorst’

Terwijl op het Maidanplein in Kiev de protesten aanhouden, begon Vladimir Poetin in Rusland plots vroege kerstcadeautjes uit te delen. Om het twintigjarige bestaan van de Russische grondwet te vieren werd een amnestiewet goedgekeurd, waardoor twee leden van Pussy Riot, Maria Aljochina en Nadezjda Tolokonnikova vervroegd werden vrijgelaten. Zij waren na het opvoeren van een punklied onder de titel ’Moeder van God, verlos ons van Poetin’ in de kathedraal van Moskou veroordeeld tot een gevangenisstraf van twee jaar. Ook de dertig Greenpeace-activisten die sinds september werden vastgehouden in Rusland mochten hun cel verlaten.

De grootste verrassing echter was de vrijlating van Michail Chodorkovski, ooit een van Ruslands rijkste mensen, een van de zogenaamde ‘Oligarchen’ die in de chaotische jaren 90 een enorm kapitaal en invloed hadden opgebouwd. De hele juridische zaak die tegen hem werd gevoerd toonde aan hoe er in Rusland helemaal geen onafhankelijk rechtsapparaat bestaat en ook de manier waarop hij na meer dan tien jaar gevangenschap werd vrijgelaten, onderstreepte de politieke aard van zijn zaak. Hij kwam niet vrij onder de amnestiewet maar kreeg een aparte gratieverlening van de president himself.

Vanwaar deze plotse vrijgevigheid? Ook hier moeten we de reden gaan zoeken in de obsessie over het internationale prestige van Rusland. De Olympische Winterspelen in Sotsji gaan van start op 7 februari 2014. In de aanloop naar deze Spelen kwam er veel kritiek vanuit het Westen op de mensenrechtensituatie in Rusland, vooral naar aanleiding van nieuwe wetgeving die homosexuelen viseert. Verschillende critici, onder wie de Britse mediafiguur Stephen Fry, riepen op tot een boycot van de Spelen. Dat enkele staatsleiders, zoals Obama, recent aankondigden dat zij niet zullen aanwezig zijn op de openingsceremonie van de Winterspelen, noopte Poetin tot een charmeoffensief.

Maar laten we ons geen zand in de ogen strooien. Dit duidt niet op een koerswijziging van Poetin. Volgens de Russische traditie brengt op oudejaarsnacht Vadertje Vrieskou (de Russische versie van de kerstman) cadeautjes voor de kinderen. Maar alle volwassen Russen weten natuurlijk ook dat Vadertje Vorst een lange winter en alle bijhorende ongemakken met zich mee brengt. Poetin heeft helemaal in lijn met deze traditie enkele cadeautjes uitgedeeld maar indien nodig zet hij om zijn doel te bereiken –net als Vadertje Vorst – de Oekraïners en de Europese Unie letterlijk in de vrieskou.

De auteur, verbonden aan de KU Leuven, heeft Rusland als onderzoeksgebied.

<Vindt u dit artikel informatief? Misschien is het dan ook een goed idee om ons te steunen. Klik hier.>

Thomas Carothers

Ruslandjaar 2013