‘Het gebakkelei over de stikstofregels maakt ons, landbouwers, behoorlijk nerveus’, verzucht Thomas Moors (27), de vijftiende generatie varkenshouder in het Zuid-Limburgse Riemst. Na het stikstofakkoord in maart had Moors ‘eindelijk’ meer zicht op de juridische omkadering van zijn vrij grote varkenshouderij, die 440 zeugen telt en elk jaar zo’n 13.000 vleesvarkens aflevert. Vandaag staat dat akkoord op losse schroeven. ‘Nu is de onzekerheid over onze toekomst weer compleet.’

Discriminatie blijft

Het recent gelanceerde voorstel van decreet van Open Vld en N-VA, om de vergunning voor de miljardeninvestering van Ineos een rechtsbasis te geven en de stikstofproblematiek te beslechten, biedt evenmin soelaas. ‘Er blijft immers een onderscheid tussen de maximumneerslag van stikstof die getolereerd wordt voor landbouw en industrie’, poneert professor handhavingsrecht Stijn Verbist van de Universiteit Hasselt.

‘Als het Vlaams parlement dit nieuwe decreet goedkeurt, stappen de landbouworganisaties onvermijdelijk naar het Grondwettelijk Hof om de discriminatie aan te klagen’, voorspelt Verbist, advocaat voor Kempense landbouwers in dit dossier. ‘En hoogstwaarschijnlijk met succes. Men gaat nu holderdebolder een stikstofdecreet stemmen, zonder de strenge voorwaarden te respecteren die het Europees Hof van Justitie in 2018 heeft vooropgesteld om met drempelwaarden te kunnen werken. Dit is een krakkemikkig juridisch kader voor landbouwers, en ook voor de industrie trouwens, dat niet zal standhouden.’

Saga sleept aan

‘En zo blijft de saga rond de stikstofdrempels maar aanslepen’, voorspelt Bram Van Hecke, voorzitter van de Groene Kring die jonge landbouwers verenigt. De impasse startte in februari 2020, toen de Raad voor Vergunningsbetwistingen een Vlaamse vergunning voor de uitbreiding van een kippenstal in Kortessem vernietigde. De overheid had moeten aantonen dat de uitstoot van stikstof in een nabijgelegen natuurgebied beperkt was, zoals de Europese Habitatrichtlijn vereist. Dat was onvoldoende gebeurd.

‘Sindsdien wordt er zowat elke maand een nieuwe stikstofvoorstel voor de landbouw gelanceerd’, aldus Van Hecke, zelf een bio-ingenieur. ‘Jonge landbouwers kunnen niet leven met die permanente juridische onzekerheid. Ze weten dat ze moeten investeren om hun bedrijf efficiënter én tegelijk duurzamer te maken. Maar die investeringen kunnen door een gerechtelijke of politieke beslissing van de ene dag op de andere worden tenietgedaan. Veel landbouwbedrijven trappelen daarom al enkele jaren ter plaatse, economisch gezien.’

Ook de bankiers houden rekening met dit risico. Ze staan niet te springen om investeringskredieten toe te staan voor een sector onder druk. Van Hecke: ‘Een landbouwer moet niet op clementie rekenen van de bankier als zijn bedrijf plots geen vergunning krijgt.’

Teja De Prins

Thomas Moors.

Cyclisch ondernemen

‘Als ondernemer moet ik de impact van onze investeringen in rekening kunnen brengen in ons bedrijfsplan’, getuigt Thomas Moors. ‘Er wordt van ons verwacht dat we voortdurend snel bijsturen, in functie van de nieuwe regels. Maar die snelheid is voor de cyclische veeteelt moeilijk haalbaar.’

Als Moors’ bedrijf zeugen aankoopt, kunnen die pas 1,5 jaar later vleesvarkens voortbrengen. ‘Als er ondertussen weer nieuwe regels uit de lucht vallen, zakt ons zakenmodel onderuit en verliezen we aan concurrentiekracht in een sector die, vergeet dat niet, werkt met een wereldwijde evolutie van vraag en aanbod.’

Het gaat nochtans vrij goed met de sector. Omdat Moors via de coöperatie levert aan de consumentengestrenge afnemer Colruyt, moet hij varkens van ongeveer 110 kilogram kweken zonder veel vet en met ongeveer 65 procent bruikbaar vlees. Dat wordt vandaag verkocht aan 2,4 euro per kilo. Een jaar geleden was dat nog maar 1,8 euro.

‘We kennen een goed jaar’, erkent Moors. ‘Maar het grote verschil in rendement zit niet zozeer in de marktprijs voor het product, maar in de productiekost. Daarop halen onze Vlaamse landbouwers de top, met een goedkopere, energiezuinige en milieuvriendelijke productie. Daarom komt de eenzijdige oorlogsverklaring van de politiek dubbel hard aan.’

Grootschaligheid onvermijdelijk

De Vlaamse milieu-, voedsel- en dierenwelzijnsnormen zijn al strenger dan bij zijn internationale concurrenten, weet hij. Meer efficiëntie is het antwoord op deze concurrentiële handicap. Moors: ‘En dat kan je alleen als je groot genoeg bent om te investeren.’ Ter illustratie: sinds 1980 is de gemiddelde oppervlakte van de landbouwbedrijven in België verdriedubbeld (Statbel).

Een landbouwer kan ook opteren voor een nichemarkt waarin het product op een andere manier meerwaarde geeft, zoals de thuisverkoop of biolandbouw. Moors: ‘Maar dat is niet voor elk bedrijf weggelegd. Ons bedrijf heeft ruimte voor 5.000 dieren. Dat is net de juiste schaalgrootte om de noodzakelijke investeringen te doen in meer productieve installaties, die tegelijk ook duurzamer zijn.’

Zo installeerde hij recent een derde luchtwasserij, een investering van bijna 180.000 euro die stikstof in water verwerkt en die de ammoniakuitstoot van zijn bedrijf in totaal met 60 tot 70 procent beperkt. De varkenshouder installeerde ook infraroodverwarming, een energiezuinig ventilatiesysteem en zonnepanelen.

Het opkweken van jonge dieren moet gebeuren in goed verwarmde stallen (tot 32 graden voor heel jonge biggen). ‘Die kostten handenvol geld aan energiefacturen bij de start van de Oekraïnecrisis’, getuigt Moors. ‘Door de investering daalde de energiefactuur van 15 kilowattuur per vleesvarken naar 2,5 kilowattuur vandaag.’

Moors investeerde ook in grotere stallen. ‘Voor een stal van 2.000 dieren mag je rekenen op een prijs van 1,8 miljoen euro’, rekent een bankier uit de agrosector voor. ‘Om de nodige schaalgrootte te halen moet een varkenshouder tussen 2 en 3 miljoen euro omzet halen en een productie van minstens 10.000 varkens per jaar.’

Minder boeren

Moors’ grootvader had 150 zeugen. Vandaag lopen er in Riemst drie keer zoveel. Moors: ‘Minder boeren, grotere bedrijven. Dat is de richting.’

‘De schaalvergroting is al enkele jaren bezig’, bevestigt de kleinschalige varkenshouder Bertjan Olivier uit het West-Vlaamse Pittem. ‘Die wordt nu versneld voor kleine boeren en mensen zonder opvolging. Zij worden aangemoedigd de boeken neer te leggen met een uitkoopregeling.’

Alleen hebben middelgrote West-Vlaamse familiale varkenstelers geen zicht op die regeling. Er zijn amper natuurgebieden in hun regio waar de neerslag van ammoniak ecologisch veel schade toebrengt en dus een uitkoopregeling geldt. Olivier: ‘Veel West-Vlaamse landbouwers zullen actief blijven zolang een vergunning dat toelaat en dan stoppen. Alleen de agro-industriële bedrijven blijven dan over, of zeer gespecialiseerde boeren.’

Teja De Prins

Bertjan Olivier

Alternatief varkensras

Olivier behoort tot die laatste categorie. Hij creëerde met de West-Vlaamse varkenshouder Ruben Brabant en de bekende alternatieve beenhouwer Hendrik Dierendonck het bedrijf Menapii, dat zich specialiseert in een varkensras dat eerder werd geteeld in samenwerking met de UGent. De basis van de nieuwe varkenssoort waren beenderen van dieren die werden gevonden op een oud-Romeinse site in Oudenburg. Volgens biowetenschappers stemt het voor 95 procent overeen met het sterk op everzwijnen lijkende ras dat meer dan 2.000 jaar geleden werd geteeld door de Menapiërs in dit deel van Vlaanderen.

De zwarte Menapii-varkens worden alleen gevoed met afval, dat overblijft na de industriële productie van voedingsstoffen, zoals bloem of suiker. Omdat een dieet met deze restproducten, zoals kaf, kriel en suikerbietenpulp, minder eiwitten bevat, duurt de kweek tot een te commercialiseren Menapisch vleesvarken een jaar, meer dan dubbel zoveel dan het klassieke roze varken.

De 120 Menapii-zeugen lopen bij rustig weer in een wei en produceren jaarlijks 1.500 vleesvarkens. ‘In de jaren ’80 was dit een normale commerciële productie’, weet Olivier. ‘Vandaag zou dat voor een klassieke boerderij niet rendabel zijn. Wij zijn dat wel. Voor alle duidelijkheid: ik wil ons productiemodel niet voorstellen als zaligmakend voor de sector. Klassieke kwekerijen hebben zeker nog een toekomst.’

Luchtwasserijen niet zo zuiver

Bertjan Olivier laakt wel de manier waarop de politiek de stikstofproblematiek in de sector benadert. ‘We stevenen af op grote stallen, zoveel mogelijk afgesloten van de buitenwereld en waarvan de schadelijke stoffen worden gezuiverd met luchtwasserijen.’

Die luchtwasserijen integreren de stikstof in water, dat eventueel nog kan worden gebruikt als meststof. ‘Een normale landbouwer bemest er zijn veld niet mee’, waarschuwt de bio-ingenieur, die ook een Vlerick-diploma heeft. ‘Het is te zilt en dus geen duurzame bemesting.’

Het gebruik van massaal veel drinkwater voor deze installaties in de meestal waterarme landbouwgebieden is ecologisch evenmin te verantwoorden, weet hij. ‘Verder zijn 100 procent stikstof-verwerkende installaties onveilig en tenslotte erg duur. Alleen de megalandbouw is ermee gediend.’

Olivier bepleit een gemengd systeem van minder krachtige luchtwasserijen en halfopen stallen, met varkens die zoveel mogelijk vrij loslopen in de velden. Op die manier wordt de mest minder vermengd met de urine, wat de ammoniakproductie sterk kan reduceren. Om dezelfde reden kunnen aan de stallen installaties worden geïnstalleerd die de ‘dikke’ en de ‘dunne fractie’ scheiden.

15 jaar overgang

‘De inrichting van dit soort varkenstoiletten en halfopen stallen nieuwe stijl is een werk van lange adem’, voorspelt Olivier. ‘Een varkensstal heeft een levensduur van dertig jaar, eer hij aan vervanging toe is. Zolang hoeft de transitieperiode echter niet te duren. De meeste varkensstallen dateren van de jaren ’90 of veel vroeger en moeten nu al vervangen worden. Binnen 10 tot 15 jaar kan men een duurzame overgang realiseren. Maar die tijd geeft de politiek niet aan de landbouwers.’

De investeringen in alternatieve installaties zullen veel geld kosten. ‘De huidige subsidies voor de installatie van nieuwe luchtwasserijen en de uitkoopregeling kosten de overheid ook een flinke duit. Door de grote, volledig afgesloten stallen te promoten, kan alleen de massalandbouwindustrie overleven, vrees ik.’

Olivier wil die industriële landbouw overigens niet compleet afschaffen. Die draagt immers ook bij tot de voedselveiligheid van Europa. ‘We willen niet afhankelijk worden van de Chinese of Latijns-Amerikaanse landbouw’, redeneert hij. ‘Ook die megalandbouw wil trouwens werken aan een duurzaam verdienmodel. Dat willen àlle boeren, van de spreekwoordelijke geitenwollensokkentelers, alternatieve stalhouders zoals mezelf tot en met de klassieke familiale bedrijven. Maar door nu op vrij korte termijn één landbouwmodel te promoten, maak je duurzame oplossingen die tien tot twintig jaar vergen onmogelijk.’

Thomas Moors

Stikstofbeleid maakt landbouw nerveus: ‘Familiale varkenshouders dreigen te verdwijnen’