Het zit er bovenarms op in Zwitserland. Hallo? In Zwitserland? Verwarring tussen een minaret en een alpenhoorn? Nee, veel wezenlijker. Het parlement wil de regering opnieuw aan de dissel. Gedaan met de vrije uitloop. Van links tot uiterst rechts klinkt de roep om de regering opnieuw zijn stal in te jagen en niet langer op eigen houtje beslissingen te laten nemen. Ze hebben het wel gehad met eigenmachtig crisisbeleid. ‘Parlamentarier wollen den Bunddesrat entmachten’, koppen Adrian Schmid en Denis von Burg in de Tages-Anzeiger. Anders komt het afgewogen evenwicht tussen volk en instellingen in gevaar.

Macht bij de deelstaten

Dat behoeft enige uitleg. Eigenlijk komt het dispuut erop neer dat de kantons – ze zijn met 26 voor goed zeven en een kwart miljoen inwoners – en de rechtstreeks verkozen volksvertegenwoordigers de macht opeisen die het Eedgenootschap uit 1291 (toen nog maar drie staatjes: Uri, Schwyz en Unterwalden), het Bondsverdrag van 1815 en de Grondwet van 1848 aan plaatselijke zelfstandigheid hadden gewaarborgd.

Dat is herkenbaar voor Vlaanderen: het zijn de deelstaten die de beslissingen stroomlijnen, niet de regering. Zo vallen alle resterende bevoegdheden (waarvoor niks wettelijk voorzien is) toe aan de kantons. Elk kanton heeft zijn eigen bestuur, zijn eigen rechtspraak, zijn eigen volksvergadering, zijn eigen grondwet. De koepel van de Confederatio Helvetica werkt maar per procuratie, met het welbevinden van de kantons én van de bevolking die zich viermaal per jaar in volksraadplegingen kunnen uitspreken over hangende kwesties (meestal vier of vijf onderwerpen). Met andere woorden: de Zwitserse staat leeft maar op vrije mensen en vrijwillige afspraken.

Noodtoestand

De Wuhancrisis heeft dat wonderlijk goed werkende stelsel geweld aangedaan. Het onbehagen in het klassiek overleg groeide met de dag, en nu is de bom politiek gebarsten. De Nationalrat (de 200 afgevaardigden die in het parlement zetelen) en de Ständerat (de 46 kantongekozenen) willen opnieuw volledig toezicht op de handel en wandel van de Bundesrat. Die regering bestaat altijd uit zeven leden.

Nog een vingerwijzing voor Vlaanderen: hun soortelijk gewicht hangt af van de verkiezingsuitslag, zodat meestal de vier grootste partijen ministers krijgen. Daar gaan geen onderhandelingen over programma’s aan vooraf, want daarover waken de kantons. Brave New World. De Zwitsers gaan er namelijk van uit dat het de burger is die het beleid bepaalt, en niet de partijtucht.

Eind mei vindt er een Notstandsgipfel plaats om de puntjes op de i te zetten. Die gaat over de invulling van de noodtoestand (met maatregelen zoals bij ons: quarantaine, ophokplicht, afstand houden, her en der mondmaskers, beperkte activiteit van scholen, horeca, evenementen en onderwijs, en dies meer). Hangend is nu de vraag of Zwitserland al dan niet de grenzen zal openen voor Italianen – Italië heeft eenzijdig beslist dat het zijn grenzen vanaf 3 juni weer gaat openen voor alle EU-toeristen. Van een wederzijds gebaar hebben sommige kantons tabak. Het was en is immers in Noord-Italië dat het virus het hardst toesloeg. De Zwitsers houden hun antwoord in beraad: niet de economie, maar de bevolking moet beslissen over gezondheid en veiligheid.

De Europese context

Het is meteen de meest diepgaande kritiek die Zwitserland in de praktijk uit op de Europese verdeeldheid. Een verdeeldheid onterecht aan de EU toegeschreven, die in haar wijsheid de natiestaten laat beslissen over de toepassing van de gezondheidsbescherming. Dat staat zo in de Verdragen, en het lijkt erop dat de 27 andermaal de Unie willen gebruiken/misbruiken als melkkoe en zondebok tegelijk. Geef ons veel geld, want jullie zijn in gebreke gebleven. Zelfs geen onverstandige opiniemakers in Vlaanderen volgen blindelings deze idiote analyse. Van een rabiate belgicist als David Sinardet valt dat te verwachten, zijn Frans is beter dan het mijne. Hij zingt zelfs de eloge van de Belgische staat die een ‘ongeziene eenheid’ vertoont, terwijl Europa dramatisch verdeeld is. (Ik vermoed ongezien omdat ze er niet is).

Ook Mia Doornaert is in dat bedje ziek. Het ‘falen’ van Europa toont dat alleen de natiestaten voldoende verweer hebben geboden. Vertel dat de Italianen, de Spanjaarden, de Fransen, de Engelsen. De premisse klopt, de gevolgtrekking zit er hopeloos naast. Het is, opnieuw, het staatsnationalistisch egoïsme, het is opnieuw het bureaucratisch centralisme, dat de Europese respons stokken in de wielen steekt.

Tot mijn spijt zie ik Vlaanderen, en met name de N-VA, klakkeloos die heilloze interpretatie volgen. Hoezo geen steun zonder terugbetaling? De vrekken van Nederland, Finland, Zweden, Oostenrijk, ja ook Vlaanderen, beseffen niet dat ze de grond weggraven onder de Unie – de enige die kan opboksen tegen het opbod van de wereldmachten. Duitsland heeft dat begrepen, het wil met Parijs 500 miljard bijeenbrengen voor een nieuw Marshallplan. Het zal nodig zijn. De kortzichtigen denken nog altijd dat hún economie beter uit de crisis zal komen dan die van de medelidstaten. Alsof een virus zich iets aantrekt van grenzen. Alsof de verarming buiten de landsgrenzen zich niet laat voelen op de eigen uitvoer.

Zwitsers verzet

De juiste conclusie is al lang gemaakt door verlichte geesten als Paul de Grauwe, Thomas Piketty (ondanks de heruitvinding van het ‘menselijk kapitaal’, dat niet behoort tot de middelen, maar over ménsen gaat; platitudes bezwaren het vertoog), Luc Huyse, Hendrik Vos. En door het Zwitsers parlement. Zij zien in de onmacht van de natiestaten de noodzaak om én op een hoger niveau (de EU) en op een kleiner niveau (kantons, departementen, Länder, deelstaten, provincies) initiatief te delegeren. De rompstaten verdwalen immers in een labyrint van partijbelang, ideologisch dispuut, onnodig veel raden van deskundigen, task forces en parlementsleden, gebrekkige slagkracht.

De bedenkingen en voorstellen in Zwitserland komen uit alle ideologische hoeken. Alfred Heer van de SVP (uiterst rechts) wil dat de regering (die twee leden van SVP telt) voortaan alleen met een tweederde meerderheid in het parlement uitzonderlijke maatregelen mag afkondigen. Cedric Wermuth van de socialistische SP (zijn partij levert de huidige presidente, Simonetta Sommaruga, en de minister van binnenlandse zaken; het staatshoofd wordt jaarlijks onder de zeven gewisseld) eist dat het parlement in crisisperiodes dagelijks vergadert en regeringsbesluiten onmiddellijk bijstuurt of verwerpt en eigen voorstellen kan doordrukken. Zijn partijgenoot Hans Stöckli wil dat een parlementaire commissie de regering controleert en haar goedkeuring moet geven aan federale beslissingen.

Naar de basis

Dat het tot schizofrene toestanden kan leiden ligt voor de hand. Zo beklemtoont Yvette Esterman, ook SVP, dat de EU géén oplossingen heeft, wel de natiestaat. Maar tegelijk moet ze toegeven dat het hoog tijd wordt om het parlement zijn toezicht terug te geven. Om dan alweer in achtervolgingswaan te vervallen, nu de geplande volksraadpleging van mei vervalt en naar september is verschoven. ‘Wir haben gesehen, wie wir im Stich gelassen worden sind von unseren sogenannten Freunden um uns herum, wie Ware blockiert wurde, die wir bestellt und bezahlt hatten’. Dat is zoiets als een order voor mondmaskers toevertrouwen aan een Turkse kleine zelfstandige of aan een postbusonderneming in Luxemburg, zoals door de Belgische overheid is uitgeprobeerd. Om tijd te winnen.

Maar de essentie blijft: kleinschaligheid is dé voorwaarde om een bredere crisis snel en efficiënt aan te pakken. Caroline De Gruyter beschreef het succes in het Italiaanse dorpje Vô, dat niet zat te wachten op het gekrakeel in Rome, en als eerste het virus onder controle kreeg. De kritiek op de logheid van de Belgische besluitvorming (en de de facto machtsoverdracht aan deskundigen, die niet altijd uitblinken door sociologische kennis en sociale openheid) is zeer gegrond: acht ministers van volksgezondheid, vijf van mondmaskers, elfendertig task forces en commissies.

De logische beslissing ligt voor de hand: afschaffen die Brusselse boel, doe zoals de Zwitsers en vertrouw alles toe aan de deelstaten (en ontneem Brussel die status, want die vlek is nooit uitgegroeid boven een klad gemeentelijke baronieën). De verantwoordelijkheid moet uiteindelijk bij het volk, bij de burger liggen – democratie heeft zijn wortels in het gras, niet in de eikenkruin met loof.

Het Vlaams verzet

Helaas blijft dat de ziekte van Vlaanderen: het elitisme. De man in de straat wordt betutteld (liever hoge boetes geven aan dompelaars dan hulpverlening opzetten, dat laatste wordt wel overgelaten aan vrijwilligers en burgers), voor dom gehouden (‘ze begrijpen het niet’, zoals een belastingbrief dus of de 180 000 wetten, ordonnanties, decreten en richtlijnen die wij verondersteld worden uit het hoofd te kennen), en met minachting bekeken.

Daaruit ontstaat spontaan solidariteit van de verschoppelingen, de verweesden, de bozen, de cynici, de goede harten en de kritische geestesarbeiders. Geef ze ook de kans om zich rechtstreeks uit te spreken, niet over een niemendalletje als de terugkeer van Leopold III (de Coburgers hebben toen alleen hun hachje en hun rijkdom gered) of de scholenstrijd (het is de taak, nee de plicht van de gemeenschap om goed onderwijs en een degelijke opleiding te geven, niet die van seculiere kloosters of geflipte pedagoochelaars). Wel over wat hun aanbelangt: gezondheidszorg, klimaat, ontbossing, waterbezoedeling, ruimtelijke ordening, wegenaanleg, voedselveiligheid, controle op de ordediensten, schendingen van de privacy, opdringerige reclame, de openbare omroep, de kwijting van de begroting, de indirecte belastingen, het bankgeheim, de prijzenschommelingen, de bereikbaarheid van cultuur, het openbaar vervoer, de gedwongen fusie van gemeenten,…

De lijst is eindeloos. Wat Vlaanderen en de Vlaamse partijen zonder uitzondering nog altijd voor heilig houden is autoriteit. Beslissingen moeten van bovenaf komen. Opleggen. En straffen. Europa heeft daar bij Augustinus nochtans de goeie remedie voor gevonden (maar helaas nooit toegepast): subsidiariteit. Schaf zoveel mogelijk tussenlagen af (de intercommunales, de natiestaat, de directoraten-generaal van de EU). Directe democratie komt, ik herhaal het, van onderen uit.

Vertrouw uw burgers

Zwitserland beschouwt zijn burgers wel als verstandige mensen. Het bewijs is er, vrijwel alle voorstellen bij de volksraadplegingen worden weggestemd. Maar dat het altijd over iets gaat bewijzen, andermaal, de vijf thema’s die voorliggen op 27 september: inwijkingsbeperking, de jachtwet, belastingaftrek voor kinderopvang door derden, aanschaf van nieuwe gevechtsvliegtuigen, vaderschapsverlof. Misschien stemt de Zwitser uit de buik. Maar alleen transparantie kan hem overtuigen. En dat is nu net, de Wuhancrisis heeft het aangetoond, waar België allesbehalve in uitblinkt.

Dat alle heilige huisjes van begrotingsdiscipline opzij zijn gezet, toont dat iedereen, zelfs de regering, begrijpt hoe diep deze lockdown heeft gesneden. De waarzeggers en zelfbenoemde deskundigen hebben hoogdagen gekend. De werkelijkheid is anders. Het almachtige systeem van geglobaliseerde markten heeft zijn ‘faljiet’ gegeven, om het met Van Ostaijen te zeggen. De opgefokte groeidwang krijgt eindelijk klappen. De economie die drijft op overmatig verbruik van wegwerpgoederen moet de buikriem aantrekken.

De vraag blijft: en wie gaat dat betalen ? Ik zie de suggesties al opdoemen: de middenklasse, want die kun je ongestraft verder afromen. Een vraag die in Zwitserland allicht per referendum zal uitgeklaard worden, want de begroting is daar op drie dagen tijd met 80% gestegen. Als dat de echte slachtoffers van de crisis ten goede komt, is dat fijn. Maar of er zal gehakt worden in de exorbitante bonussen van bedrijfsmanagers, de schandalige winsten van de banken, en de fluitende grote vermogens, is uitermate onzeker. Het geheugen is immers kort, de honger groot. Of zoals de wijze hoofdredacteur van Sonntagsblick, Gieri Cavelty, het spits formuleerde: ‘Wenn die Volkswirtschaft zugrunde geht, ist die schönste währungspolitische Unabhängigkeit keinen Rappen wert’. Neemt daar exempel aan.

Thomas Pikkety

Democratie groeit alleen van onderen uit