Officieel wordt aangenomen dat de rampzalige rellen van vorige week in Zuid-Afrika begonnen waren als een volksopstand tegen de gevangenneming van voormalig president Zuma. Aanvankelijk weet huidig president Ramaphosa de rellen aan een via sociale media georkestreerde etnische mobilisatie van Zoeloes. Maar gaandeweg moest hij dat herroepen toen er meer bekend raakte over de rol die het ANC in het geweld speelde.

Strijd tussen facties

Al lange tijd hadden machtige ANC’ers rond Zuma voor en na diens arrestatie op sociale media tot sabotage en strijd opgeroepen. Zij vormen een factie van door Zuma aangestelde kleptocraten die vanuit overheidsbedrijven en de politiek miljarden euro’s naar hun privérekeningen hebben doorgesluisd. Hoewel deze factie onder Ramaphosa verzwakt is en sommige kopstukken geschorst zijn, weet ze nog veel van Ramaphosa’s beleid te fnuiken. Politiek gezien doet ze zich voor als een populistische, (extreem)linkse stroming die haar oren naar de vakbonden laat hangen en zegt te strijden voor radicale ‘economische transformatie’ (een zeer voortvarende herverdeling van productie en geld door achterstelling van blanken).

De andere factie, die van Ramaphosa en oud-president Thabo Mbeki, is ook niet vrij van corruptie maar neigt naar een meer neoliberale koers, zet de ‘economische transformatie’ behoedzamer door en probeert Zuma’s patronaat te verdrijven. Al sinds president Mbeki (1999-2008) staan de facties tegenover elkaar.

Aangesticht en aangestuurd

Toen de rellen nog in volle hevigheid woedden, beseften waarnemers al dat ze niet enkel uit volkswoede waren ontstaan. Ze werden aangestuurd. Het begon vorige week immers allemaal met wegblokkades en het in brand steken van vrachtwagens op de snelweg vanuit Durban. Opvallend genoeg greep de politie nauwelijks in. Het viel politicoloog Richard Pithouse op dat zich op die snelweg al sinds Zuma’s afzetting in 2018 hetzelfde patroon van wegblokkades, verbranding van vrachtwagens en nalatig politieoptreden voordeed.

Verder vernam hij via nieuwsmedia en activisten ter plaatse, dat de wegblokkades van vorige week met militaire precisie gecoördineerd werden door plaatselijke ANC-elementen en oud-leden van Umkhonto we Sizwe (MK) – de militaire tak van het ANC – én door agitatoren binnen politie en veiligheidsdienst. Al eerder dit jaar raakte bekend dat deze lieden immigranten aanvielen om xenofobe volkssympathie voor de radicale factie te kweken en om de boel te destabiliseren. Daar slaagden zij echter niet in, ondanks uitblijvend politie-ingrijpen.

Saboteren om buiten schot te blijven

Toen op 30 april de coronasteun aan werklozen stopte, verloren reeds nooddruftige burgers alle hoop en waren ze meer dan ooit ontvankelijk voor volksmennerij. Het was te verwachten dat de rellen zouden omslaan in de grootste voedselrellen van ‘s lands recente geschiedenis. Activisten op vele locaties viel het op dat ANC’ers telkens rellen uitlokten, om zich vervolgens uit de voeten te maken zodra het plunderen van winkels en winkelcentra begon. Waarschijnlijk was het plunderen onvoorzien. In deze fase deed ook de politie mee.

In de volgende fase werden er in zowel Kwazoeloe-Natal als Gauteng elektriciteitshuisjes, waterreservoirs, GSM-masten, pakhuizen, vrachtwagens en zelfs lokale radiozenders vernietigd. Dat was vreemd, omdat mensen bij voedselrellen geen infrastructuur aanvallen. Staatsgreepplegers of burgerstrijders doen dat wel, en mensen ter plaatse berichtten dan ook dat ‘mensen van Zuma’ achter deze vernietiging van infrastructuur zaten. Men moet dan weer denken aan MK-veteranen en Zuma’s patronaat binnen de veiligheidsdiensten en ordehandhaving.

Hoogstwaarschijnlijk deden zij dit niet zozeer om de bevrijding van Zuma te bekomen – populariteit bij volk en partij was al geslonken – maar om politie en strafrecht zodanig te ontregelen dat zij zouden kunnen doorgaan met hun kleptocratische praktijken.

Contraspionage tegen de staat

Zuma heeft trouwe mensen binnen de veiligheidsdiensten. Toen het ANC nog in ballingschap was, was hij de hoofdspion voor de partij. Hij kent het wereldje van de contraspionage goed en uit het nog lopend onderzoek van de commissie-Zondo naar ANC-corruptie blijkt dat hij als president binnen de veiligheidsdienst een aan hem getrouwe ‘parallelle veiligheidsdienst’ had opgezet. Er is nog weinig ondernomen om deze te ontmantelen.

Al langere tijd vochten de Zuma-lieden om machtsbehoud. Maar toen Zuma eenmaal gearresteerd werd, gingen zij over tot de strijd.. Volgens onderzoeksjournalist Jane Duncan zette de veiligheidsdienst heuse paramilitaire contraspionagetactieken in tegen de staat. Minister van Veiligheid Dlodlo onderzoekt nu of oud-leden van de veiligheidsdiensten hier inderdaad een rol in speelden. Er circuleren namen van prominente verdachten die nauwe banden hebben met Zuma, zoals die van Thulani Dlomo, voormalig hoofd contraspionage van de veiligheidsdienst. Hij heeft zichzelf inmiddels overgegeven.

Blamage voor het ANC

Ramaphosa erkent nu dat de rellen niet zozeer racistisch waren, maar blijft bij de algemene stelling dat ze waren aangesticht om de democratie, economie en maatschappelijke orde te saboteren. Voorlopig willen noch hij, noch de nationale Commissaris van Politie de namen van de misdadige partijgenoten noemen.

Dus hoewel de brandstof voor de rampzalige rellen vanuit het volk kwam, is de vlam ontstoken en aangewakkerd door het ANC. Die brandstof, de uitzichtloze armoede binnen een mislukte staat, blijft zolang het ANC regeert. Hoewel, van echt regeren is geen sprake meer, en de onverschrokkenheid van de radicale factie en de diepe corruptie in de partij doen vrezen dat het nog lang zal duren voordat er echt geregeerd wordt. Tot die tijd blijft het gevaar van grote volksopstanden bestaan. Moge Zuid-Afrika het ergste bespaard blijven.

Thulani Dlomo

Hoe een gespleten ANC Zuid-Afrika te gronde richt