In oktober 2019 werd het Nederlandse filmpubliek opgeschrikt door Joker. Een misdaadfilm over een vervreemde eenzaat die aan het moorden slaat – de film is tegelijk een aanklacht tegen bezuinigingen op de gezondheidszorg en tegen een individualisme dat is omgeslagen in sociale isolatie. De film sloeg in als een bom en was aanleiding voor een serie maatschappelijke analyses: de zogeheten clownsredes die de absurditeit van het maatschappelijke leven invoelbaar maakten. Anno 2021 moeten wij vaststellen dat, mede door de gezondheidsmaatregelen rond Covid-19, de sociale isolatie alleen maar een groter probleem is geworden.

Zichtbaarheid boven substantie

Dit alles kwam weer boven toen ik eind vorig jaar in de Tweede Kamer was en daar een politicus wat platen hoorde draaien. De discussie kwam op de onderwerpen ‘zorg’ en ‘zichtbaarheid’. Een politicus heeft meerwaarde door zijn of haar dossiers goed te kennen en nauw in contact te staan met de professionals in het veld. In dit geval dus zorgmedewerkers die omkijken naar patiënten met geestelijke problemen. Maar in de politieke praktijk betekent ‘zichtbaarheid’ meestal ‘media-aandacht’ en ‘met je kop in de krant staan’. Want dat levert stemmen op.

Ben je dus meer met je dossiers bezig dan met je zichtbaarheid, heb je als politicus een probleem, omdat de partij je dan niet herkiesbaar acht. Je bent in dat geval geen stemmenkanon en moet het hebben van je likeability binnen de fractie. De zorgwerkers hebben het nakijken. Als je een Kamerlid bent op een dossier waarop jouw partij zich niet wenst te profileren, heb je dit probleem ook, omdat je dan geen zichtbaarheid wordt gegund.

Het cynische spel van Mark Rutte

De Nederlandse comedian Arjen Lubach zette de overbelasting van de geestelijke gezondheidszorg op de agenda. Hij wees op een gebrek aan politieke belangstelling hiervoor – dit was toen de anti-lockdown protesten uitbraken, waarvan sommige ontspoorden tot geweld. Rutte zei stoer: ‘Tuig is tuig, en tuig moet je aanpakken’, maar weigerde in te gaan op de aanwas van tuig of dit zelfs maar te onderzoeken. Onderzoek zou immers terugverwijzen naar het falende beleid van de laatste tien jaar, en zou daarnaast bovenbrengen wat iedereen al weet: thuis eenzaam opgesloten zitten vergroot de frustraties.

Je zou er cynisch van worden. Maar wat minstens zo cynisch maakt, is het bezoek aan oude jeugdvrienden. Niet iedereen komt even goed terecht: sommigen glijden af en krijgen te maken met psychoses en verslavingen. Je ziet dan hoe iemand die de studie moest afbreken door een complexe medische geschiedenis, elke dag oude rapclips beluistert op een computer uit de jaren negentig, en jarenlang weinig meer doet dan bier drinken en shag roken op dezelfde versleten bank. ‘In al die jaren is er weinig gebeurd’, zei ik terneergeslagen. ‘Jazeker wel’, werd ik gecorrigeerd: ‘er gebeurde alleen niets significants.’

Wereld is niet maakbaar

Het liefst wil je dan iets zeggen om het allemaal beter te maken; je wil iets doen maar eigenlijk kun je niets zeggen en kun je niets doen. Dat je de tijd neemt om even persoonlijk langs te komen is al heel wat. Het eindigt er dan mee dat je samen een worst gaat kopen bij de slager en een paar euro geeft voor een pakje shag. Je weet dat het niet goed is maar fuck it – de wereld is nu eenmaal niet maakbaar.

Als tiener hadden we het idee van een toekomst die bestond uit een gezinswoning met een gazon. Achttien jaar later bestaat de praktijk uit een piepklein kamertje met één venster met ruiten van enkel glas. Een keuken zonder aanrecht, alleen ruimte voor de vuilnisbak pal tegen de verwarming. Alles ruikt er naar rook en de muren komen op je af. Twee uur blijkt nèt te lang. Dan toch maar samen dat pakje shag kopen, al is het voor iemand met een luchtwegaandoening.

Zelfontplooiing blijkt farce

De westerse samenleving daagt iedereen uit tot individuele ontplooiing. Als dat niet lukt, ben je al snel een loser: onze samenleving biedt allemaal kansen en verworvenheden, maar ondanks dat lukt het jóu, één van die prachtige individuen, toch niet om de beste versie van jezelf te worden. Als jij het voorgehouden ideaal niet kunt bereiken, dan moet je vanuit jezelf jouw falen rechtvaardigen en wellicht de conclusie trekken dat je gek bent. We zien immers toch allerlei andere mensen dat ideaal wél bereiken?

De ‘American Dream’ is overal – zeker in een wereld waarin sociale media als Instagram het beroemd-zijn verder gedemocratiseerd hebben. Je kunt er dus op wijzen dat het haar is gelukt om rijk en populair te worden op YouTube met niets meer dan make-up filmpjes. Dus waarom is het jou niet gelukt om een rockster te zijn?

Zo gebeurt het dus dat het eerdergenoemde Kamerlid koortsachtig zoekt naar zichtbaarheid, terwijl de eerdergenoemde jeugdvriend zich bij de omstandigheden heeft neergelegd. Er is echter een alternatief voor deze individuen die bezwijken onder de prestatiedruk van dit individualistische liberalisme. Dit is wat de herrijzenis van de Joker aan het einde van de film ons toont. Het overschminken van het individuele gelaat met een clownsmasker, markeert deze wedergeboorte. In plaats van mee te blijven doen met de rat race of bij de pakken te blijven zitten, verwerpt de Joker de waarden van het systeem, door het uit te lachen en een revolutie te ontketenen.

De comeback van de clowns

En zo ontstaat de clownshow. Zoals de activist Tilasmi Frigge al zei in zei in een interview: ‘Een clownsneus helpt beter tegen corona dan een mondkapje.’ Nederland heeft een minister van volksgezondheid die clownschoenen draagt, dus ook dat past perfect in het plaatje. Deze clownshow blijkt al decennialang bezig, maar werd ongekend versterkt door Covid-19 en de door onze elite opgelegde sociale isolatie en daarmee gepaard gaande economische en psychische problemen. Ineens moesten de slachtoffers van het individualistische liberalisme hun hebben en houden opzijzetten zodat we ‘samen’ het coronavirus konden ‘verslaan’. Weg onderneming, weg zelfontplooiing. Ineens blijkt individualisme niet meer belangrijk, maar alleen wanneer dat het systeem goed uitkomt!

Door de coronaclownshow van 2020-2021 lopen er dus plots allerlei Jokers rond. Veel jonge mannen, onzichtbare kwetsbaren, zij aan wie werd voorgelogen dat de wereld in hun handen zou liggen. Verworpenen der aarde, zoals Marx ze zou noemen, niet meer uit op succes of op een rustig leven, maar lustig hunkerend naar een antithese voor het huidige waardensysteem dat hen altijd gepasseerd heeft. In plaats van een boze menigte met fakkels en hooivorken, vormen zij een Jokeriaanse lachende menigte met schmink en geschater. Ze zijn disruptief en dat zullen ze blijven. Het systeem zal moeten veranderen om ook hen ruimte en waardigheid te geven.

Tilasmi Frigge

Afbrokkeling geestelijke gezondheidszorg leidt tot een leger van clowns