De Britse journalist en columnist Tim Stanley (°1982) schreef recent een boek over traditie en hoe die onder vuur ligt in het Westen. Whatever Happened to Tradition? is een persoonlijke zoektocht naar wat de betekenis is van ‘traditie’. Doorbraak sprak met Tim Stanley in Londen.

Ik ontmoet Tim Stanley in het statige The Goring Hotel, vlakbij Buckingham Palace. ‘Het is mijn favoriete hotel in Londen. Het is nog altijd een familiebedrijf, het behoort niet tot een grote keten. Volgens mij is dit het laatste grote hotel in zijn soort in Londen.’ Ik merk op dat het meteen bij het thema van zijn boek past, wat hij lachend erkent. De Brit had onze ontmoeting met een uur uitgesteld. ‘Sorry daarvoor, maar ik moest van mijn krant de toespraak van onze premier bijwonen. Het was een bijzonder bizar tafereel. Hij kon zijn tekst niet meer vinden en begon dan maar wat te bazelen over Peppa Pig.’ ‘Boris being Boris’, antwoord ik. ‘Precies!’

Culture wars

Waarom voelde Tim Stanley zich genoodzaakt om Whatever Happened to Tradition? te schrijven? ‘Ik liep al heel lang rond met dit idee, onder meer omwille van mijn eigen levensverhaal. Ik bekeerde me op mijn 23ste tot het katholicisme. Vaak willen mensen, wanneer ze zelf een omwenteling meemaken, het verleden achter zich laten en verdergaan. Maar met het ouder worden beseft men dat het verleden best wel waardevol is.’

‘De voorbije vier, vijf jaar viel het me op hoe belangrijk de vraag “Wie zijn we?” werd in onze samenleving. Het thema blijkt gewoon bijzonder explosief, waardoor de noodzaak voor een onderzoek naar die vraag me heel belangrijk leek. Toen ik jaren terug met dat idee speelde, kon ik geen uitgever vinden die interesse toonde in het onderwerp. Niet omwille van politieke redenen, maar omdat het op dat ogenblik gewoon niet interessant leek. De culturele debatten van de voorbije jaren wekten die interesse. De afschuwelijke brand in de Notre Dame van Parijs op 15 april 2019 zette me uiteindelijk aan het schrijven. Het boek heeft dus een lange aanloop gekend, maar het verscheen volgens mij op het juiste moment.’

De zogenoemde culture wars die het Britse publieke debat fel beheersen, ziet hij als een culturele kolonisering van het Amerikaanse imperialisme. ‘Zolang we Coca-Cola importeerden, vond ik dat allemaal niet zo erg, maar ik begrijp totaal niet waarom we zo nodig hun sociale problemen moeten importeren.‘

Hij maakt zich daarnaast zorgen over de politieke cultuur die vanuit de Verenigde Staten overwaait. ‘Deze morgen, toen ik die persconferentie van premier Johnson moest verslaan, leek het wel of het de Britse president was, maar dat is hij natuurlijk niet. We begrijpen ook alles in presidentiële termen, tegenwoordig. We lijken geobsedeerd door persoonlijkheden, terwijl niemand het nog lijkt te hebben over de verantwoordelijkheden van het regeringskabinet. Het parlement doet er ook minder toe. Ik trek mijn haar uit als ik weer eens hoor hoe de premier allerlei dingen verklaart aan de pers terwijl hij dat gewoon in het parlement zou moeten doen. En dat komt omdat onze politici en onze pers, ja ik pleit schuldig, geamerikaniseerd zijn. Ze willen zo graag lijken op Amerikaanse presidenten zoals bijvoorbeeld Barack Obama. Het liefst niet Donald Trump, nee, zij willen zoals de zogezegd goede presidenten zijn.’

Loeren in Frankrijk en Rusland

‘Mijn boek is niet bedoeld als een zwaarwichtig onderzoek naar die culture wars. Het is opgezet als een oprechte zoektocht naar waar die moeilijke relatie van het Westen met de eigen tradities vandaan komt en hoe we dat conflict kunnen oplossen. We zitten nu al decennia in een oorlog met onze eigen tradities verwikkeld, als het al niet eeuwen is. Het lijkt me uit een scheefgetrokken geloof te zijn ontstaan dat we onszelf alleen maar kunnen emanciperen door onszelf te bevrijden van onze geschiedenis.’

Het valt me op dat zijn boek niet vastzit in de Engelse context, maar echt voorbij de context van de Britse Eilanden kijkt. ‘Dat klopt. We zijn in onze Britse conservatieve traditie er vaak van overtuigd dat de geschiedenis van de wereld draait rond Engeland en Amerika, of in het beste geval de Engelssprekende wereld. Dat vernauwt onze blik enorm. Zeker op filosofisch vlak. Ons narratief is dan ook Hume, de Verlichting, Adam Smith, Burke, enzovoort. We vergeten te gemakkelijk dat andere volkeren en culturen dezelfde problemen kenden en dus ook antwoorden formuleerden op deze uitdagingen. Ik moet eerlijk bekennen dat ik me op dat vlak nog maar aan het begin van mijn ontdekking daarvan voel. Nog maar recent in mijn leven ben ik de Franse reacties op de Franse Revolutie en de moderniteit beginnen lezen, zowel de conservatieve als de progressieve filosofen. Zij bieden een rijke schat aan ideeën die hier in Engeland maar al te vaak genegeerd wordt.’

Tim Stanley is niet alleen onder de indruk van de Franse traditie, hij vindt de Russische literatuur overweldigend. ‘De Engelsen negeren nogal gemakkelijk Dostojevski en Tolstoi, nochtans voeren die hetzelfde gesprek over hoe je moet omgaan met de moderniteit. Opnieuw, ik ben hier nog maar aan het begin van wat er daar allemaal te lezen valt. Het voelt alsof ik een deur heb geopend van een feest en ik nu echt wel wil ervaren hoe het feest eraan toe gaat.’

In zijn boek blijkt de interesse van Stanley in de Russische cultuur. ‘Een deel van de aantrekkingskracht van die cultuur is een fascinatie voor de orthodoxe traditie. Ik vind de tastbaarheid van het verleden die de oosterse orthodoxie uitstraalt gewoon mooi. De liturgie is er bijzonder esthetisch en vervreemdend tegelijkertijd. We moeten volgens mij als westerlingen de grote schat van de Russische geschiedenis beter leren kennen, maar we zitten politiek gezien nog te veel vast in een Koude Oorlogmentaliteit. Een figuur als Vladimir Poetin stimuleert natuurlijk niet echt om die mentaliteit los te kunnen laten.’

Ik vraag hem of we bang moeten zijn van Poetin. ‘Ontegensprekelijk’, antwoordt hij resoluut. ‘We dachten in de jaren 1990 dat de Oostbloklanden tot mooie liberale democratieën zouden vervellen, maar de realiteit is gewoon dat landen instinctief bepaalde vooroordelen hebben op basis van hun strategische noden. En Rusland voelt zich traditioneel sterk geneigd om zich te beschermen tegen niet-Russische krachten. Het deed dat door Slavische landen te verenigen of door zich vandaag nog altijd af te zetten van de NAVO.’

‘Rusland bezit het gevoel dat het een missie heeft, dat was in de negentiende eeuw een christelijke missie en in de twintigste eeuw werd dat het communisme. En nu zie je een vreemde mix van cynische machtsideeën en dat oude christelijke idealisme. Rusland wil echt nog een voortrekkersrol spelen in de wereld en dat botst natuurlijk tegen onze politieke belangen en politieke ideeën. Maar we moeten het niet bekijken als een slecht meesterbrein dat ons wil vernietigen, het is duidelijk veel complexer dan dat.’

Een van de grote spanningen is dat het Westen het christendom vooral ziet als erfgoed en dat Rusland het christendom nog als de eigen godsdienst beschouwt. ‘Ironisch genoeg stond het vrije Westen tot zeker de jaren 1950 als de beschermer van de vrijheid en christendom in de wereld, terwijl Rusland dat met het communisme wilde uitroeien. Vandaag zie je dat de meeste vroegere Oostbloklanden zichzelf zien als de woordvoerders van die vrijheden en dat christendom. En ze verwijten het Westen dat het die godsdienst de rug toekeert en zekere communistische tendensen in de politiek omarmt. Ik vind dat zelf een overdrijving, maar het is duidelijk een grote spanning tussen west en oost. Je hebt aan de ene kant het beeld van een Europa van alle godsdiensten — sommigen zien haar het liefst zonder godsdienst — en aan de andere kant een Europa dat louter christelijk is, ja zelfs constitutioneel christelijk.’

Op zoek naar een thuis

Tim Stanley noemt zichzelf een conservatief of een traditionalist, zo je wil. Maar de auteur is zelf bijzonder kritisch over het conservatieve denken. ‘Je hebt enerzijds de filosofische traditie van het conservatisme en anderzijds de politieke traditie ervan. Het zijn wat we kissing cousins noemen: ze werken samen, het zijn twee takken van dezelfde boom, maar ze koesteren verschillende belangen.’

‘Een politieke conservatief wil vooral het status quo behouden, en als dat status quo verandert, dan zie je dat de politieke conservatief daarin mee-evolueert. In dit land werd de politiek sterk veranderd door Tony Blair, de politieke partijen gingen naar het centrum. We werden links-liberalen en het instinct van de huidige regeringspartij de Conservatieve Partij is om het status quo te beschermen, ook al heeft dat onze Britse tradities en instituties voor een lange tijd volop uitgehold.’

‘Een filosofische conservatief, kijkt naar de nalatenschap van Blair en denkt bij zichzelf “We moeten dit terugschroeven in plaats van het te beschermen.” Ik zie de brexit als de eerste stap van die beweging tot het terugschroeven van dat status quo en er heerst nu een spanning in de huidige regering tussen de twee takken van de conservatieve boom. Het is me lang nog niet duidelijk wie er uiteindelijk aan het langste eind zal trekken.’

‘Bij vele mensen heerst er een niet te verwaarlozen verlangen naar een thuis.’ In de Britse politiek wordt er vaak gewag gemaakt van de somewheres en de anywheres. ‘Inderdaad, de meeste mensen voelen de noodzaak om terug te keren naar iets wat men herkent, zelfs de anywheres hebben dat. Brexit en de keuze voor Donald Trump leken daarom een reactie tegen het gevoel dat dat thuis velen aan het ontglippen was. Je mag dat irrationeel noemen, of je mag zelfs beweren dat het verkeerd is, en je kan er de racistische, seksistische en zelfs homofobe ondertonen ervan opsommen, maar je moet ook de verantwoordelijkheid nemen om te proberen te begrijpen waar dit vandaan komt. Doe je dat niet, dan kan je die grote groep mensen niet overtuigen om anders te stemmen.’

We hebben het even over Frankrijk en de groeiende populariteit van Éric Zemmour. ‘Ik geloof dat er in de nabije toekomst een gaullist, of ja, misschien wel een socialist zal opstaan die de wind uit de zeilen zal nemen van Zemmour. Op dit ogenblik is Frankrijk echter enorm verdeeld. Maar ook hier zie ik het hele gebeuren als iets wat nodig is, want anders zou het niet gebeuren. Deze bewegingen zijn nodig, gewoon omdat ze gebeuren. Het is aan de anderen om te luisteren en een afdoend antwoord te bieden.’

Ik citeer oud-premier Harold MacMillan: ‘We never had it so good.’ Tim Stanley nipt van zijn koffie. ‘Dat is waar, maar materialisme is duidelijk onvoldoende. De ongelijkheid is de voorbije jaren weer enorm aan het toenemen. Maar inderdaad, als maatschappij zijn we nog nooit zo rijk geweest en toch zijn velen ongelukkig. Je kan proberen mensen rationeel ervan te overtuigen dat ze eigenlijk tevreden zouden moeten zijn, maar dat ongeluk bewijst dat die vooruitgang bijzonder onvolmaakt is. Als materiële vooruitgang op zich het antwoord op ongeluk zou zijn, dan was er geen ongeluk. En dat is duidelijk niet het geval.’

Links en rechts in het conservatisme

‘Ikzelf hoor meer thuis in de filosofische tak van het conservatisme. En in die tak merk je soms onverwachte medestanders op. Bepaalde tendensen van het socialisme horen immers ook thuis binnen die traditie, net als elementen van het liberalisme. Hoe meer ik me overigens herken in het filosofische conservatisme, hoe meer mijn horizon zich verbreedt. Een politieke conservatief zit daarentegen gevangen in een nauwe denkwereld.’

Het conservatisme is geen ideologie. ‘Inderdaad, het is een instinct en een ethiek die je ook ter linkerzijde terugvindt. Op basis van een politiek programma zullen zij zich nooit alliëren met het conservatisme, maar praat met deze mensen over ethiek en je stelt vast dat ze zich in hetzelfde veld bevinden.’

Tim Stanley reikt zo’n voorbeeld aan in zijn boek, wanneer hij schrijft over de tradities van de mijnwerkers van Engeland. ‘Klopt. De tradities van deze mensen zijn sociaal-conservatief en je ziet ook dat die oude mijnwerkersgebieden vandaag conservatief stemmen. Zij wilden tijdens de neergang van de oude industrieën hun manier van leven beschermen en uiteindelijk leidde het tot de brexit-stem. Maar zelfs tijdens hun hoogdagen zag je hoeveel mijnwerkers trots waren dat zij de kolen hadden aangeleverd die het Britse leger de overwinning gaf in de Tweede Wereldoorlog, of die meehielpen bij het opbouwen van het Britse Rijk. Dat betekent niet dat die mensen het imperialisme op zich ondersteunden, maar ze eisten hun aandeel op in de traditie. Deze mensen hangen ook vaak de monarchie aan, omdat die een motor is voor sociale cohesie.’

In het boek Whatever Happened to Tradition? lees je verschillende kritische opmerkingen over die monarchie. ‘Ik houd niet van de monarchie zoals die vandaag is, maar ik begrijp dat het de enig mogelijke manier is waarop dit instituut kan overleven in een modern Groot-Brittannië. De aristocratie verandert om te kunnen blijven wat het is, gek genoeg. De monarchie slaagt er daarom in om er hetzelfde te blijven uitzien, maar dat neemt niet weg dat ik grote vraagtekens plaats bij het gedrag van bepaalde individuen binnen de monarchie.’

Restauratie

Tim Stanley bewondert het denken van wijlen Sir Roger Scruton en ziet zichzelf staan in ’s mans traditie. ‘Scruton had een ongelooflijk rijke geest. De man heeft nooit opgegeven. Soms hoor je conservatieven zuchten dat het allemaal geen zin heeft, maar Scrutons onverstoorbaarheid weerlegt die verzuchting. Zijn niet aflatend schrijven over architectuur en schoonheid hebben vandaag het Britse overheidsbeleid beïnvloed. Sociale woningbouw houdt vandaag rekening met de architecturale traditie van de regio’s waar die wordt opgetrokken. Elke zin bij Scruton is een paragraaf en elke paragraaf een boek, en dat in een duidelijke taal en met grote diepgang. Hij heeft ook een heel fijn gevoel voor humor wat ik enorm waardeer. Hij is een van onze grote denkers.’

Is Tim Stanley een zoveelste verkondiger van de ondergang van het Westen? ‘Ik leef in een land dat al eeuwenlang ten onder aan het gaan is, dus ik ben daar vrij gerust in. Ik ben eerlijk gezegd niet bang van verval. Succes en rijkdom vind ik soms zelfs beschamende dingen. Misschien is dat de achterliggende reden van de aantrekkelijkheid van dat verval. Het Westen moet gewoon aanvaarden dat de dominantie die het had in de voorbije twee eeuwen, iets van tijdelijke aard was. Je ziet doorheen de geschiedenis nu eenmaal machten opkomen en ten onder gaan.

Maar ik geloof wel dat het Westen, omwille van zijn filosofische traditie, nog heel wat potentieel heeft. In die zin kan je het vergelijken met de Notre Dame waar de traditie zich telkens herstelt. Het bouwwerk was in volledig verval bij het begin van de negentiende eeuw, en tegen het einde van die eeuw was het opnieuw het symbool van een hele cultuur. Ik geloof in restauratie, en daarmee heb ik het niet alleen over bouwkunst.’

‘Whatever Happened to Tradition? History, belonging and the future of the West’ verscheen bij Bloomsbury Continuum.

Tim Stanley

Tim Stanley: ‘Als materiële vooruitgang het antwoord is op ongeluk, dan was er geen ongeluk’