In de lente van 1980 verloor Frankrijk op nauwelijks een maand tijd twee denkers van formaat. Op 15 april van dat jaar overleed Jean-Paul Sartre, de roerganger van het Franse existentialisme. Net geen drie weken eerder (op 26 maart meer bepaald) had Roland Barthes het leven gelaten. Sartre overleed aan een ziekte die hem een decennium lang in haar greep had; de tien jaar jongere Barthes was het slachtoffer van een dwaas ongeval.

Terwijl de begrafenis van Sartre niet minder dan een staatszaak bleek — le cimetière Montparnasse liep vol — werd Barthes bijna anoniem bijgezet in het familiegraf op het kerkhof van Urt, het kleine dorpje in zijn zo geliefde Sud-Ouest waar de auteur een vakantiehuis had.

Eeuwfeest

Een kleine halve eeuw later lijken de rollen enigszins omgedraaid. Sartre blijft ook na zijn dood een grote naam, daar niet van, maar de ster van Barthes is de voorbije decennia alleen maar groter geworden. Wie dacht dat zijn overlijden een einde zou brengen aan de actualiteit van Barthes’ werk, had het verkeerd voor — en nog niet een beetje.

In 2015 — het eeuwfeest van de auteur — verscheen er een nieuwe biografie van Barthes. Het was de derde, bij mijn weten, en met voorsprong de beste: Tiphaine Samoyault is de auteur ervan. In datzelfde jaar bracht uitgeverij Seuil ook nog een Album Roland Barthes op de markt, met nooit eerder uitgegeven teksten en brieven. Nog in 2015 werden er wereldwijd conferenties georganiseerd over het werk van de auteur.

Postume groei

Dat werk was er postuum alleen maar groter op geworden. Niet alleen verschenen na zijn dood de cursussen die Barthes in de laatste jaren van zijn leven aan het Collège de France gaf, ook een verzameld werk zag al snel het licht. Eerst kwam het uit in drie kloeke delen op bijbelpapier (1993-1995), vervolgens met nog een paar bijkomende teksten in een vijfdelige paperback-versie (2002).

Wie met die laatste editie alles van Barthes in huis hoopte te hebben, bleek er voor 2015 al aan voor de moeite. In 2009 was bijvoorbeeld Barthes’ Journal de deuil op de markt gekomen, de notities die de auteur bijhield na het overlijden van zijn dierbare moeder. Die notities lagen ten grondslag aan het laatste boek dat Barthes schreef: het in 1980 postuum verschenen La chambre claire, bij ons vertaald als Camera Lucida, Barthes’ intussen bekende analyse van portretfoto’s, die tegelijk een ode bleken aan zijn overleden moeder.

Marcel Proust par Roland Barthes

En nog steeds houdt het niet op. Onlangs verscheen bij Seuil alweer een nieuw boek van Barthes: Marcel Proust. Mélanges heet het. Het brengt teksten samen waarin de schrijver centraal staat die wellicht Barthes’ grootste bron van inspiratie is geweest.

Zijdelings heeft Barthes het in veel van zijn boeken over de auteur van de Recherche. In Roland Barthes par Roland Barthes (1975) bijvoorbeeld noemt hij zichzelf speels een tijdgenoot van zijn grote voorbeeld: ik leerde stappen, schrijft hij, toen de schrijver van de Recherche zijn meesterwerk beëindigde.

‘De dood van de Auteur’

In wat een van Barthes’ bekendste essays is — ‘De dood van de Auteur’ (1968) — komt Proust ook voor. Hij figureert er als een van de drie grote Franse schrijvers over wie het in deze tekst bewonderend gaat: een schrijver die zichzelf in zijn werk weg schrijft (de auteur verdwijnt al schrijvend, om zo te zeggen), op een manier die zijn werk tot een ruimte maakt waarin de lezer zichzelf kan ontdekken. (Valéry en Mallarmé zijn de andere twee.)

Proust was al heel vroeg de schrijver der schrijvers voor Barthes. Als zeventienjarige lycéen was hij al in de ban van de ‘poète-prosateur’, zoals hij Proust in een brief aan zijn vriend Philippe Rebeyrol noemt. Vooral het eerste deel van de Recherche (Du côté de chez Swann) sprak hem op dat moment aan: voor het tweede (Un amour de Swann) voelde hij zich in 1932 nog te jong.

Identificatie

De teksten van Barthes die in deze bundel verzameld staan, liggen chronologisch verspreid over de tweede helft van de carrière van de auteur. De vroegste bijdrage dateert van 1966, Barthes is dan al ruim een decennium actief. Het gaat om zijn bespreking van de Franse vertaling van George Painters Proust-biografie.

De meest recente tekst — hij dateert van 1978 — is wellicht de bekendste. Hij dankt zijn titel aan de openingszin van Prousts meesterwerk: ‘Longtemps je me suis couché de bonne heure.’ (‘Er is een tijd geweest dat ik vroeg naar bed ging.’) In dat essay gaat Barthes dieper in op de passage waarin de verteller van de Recherche het heeft over de dood van zijn grootmoeder.

Barthes identificeert zich sterk met de verteller van Prousts roman. Hij trekt naar eigen zeggen twee lessen uit die identificerende lectuur: (1) goede literatuur doet je momenten van ‘waarheid’ beleven die enkel emotioneel kunnen worden geduid; (2) goede literatuur voedt de zin om zelf te schrijven.

Portretfoto’s

Het is vooral die tweede les die Barthes in de laatste jaren van zijn leven danig bezig hield. Via Proust wou hij de weg vinden naar een nieuwe fase in zijn eigen schrijverschap. Ooit hoopte hij te kunnen beginnen aan een eigen roman, maar zover is het door zijn vroegtijdige overlijden nooit gekomen.

De laatste cursus die Barthes aan het Collège de France gaf — La préparation du roman — gaat grotendeels over Proust. De bewuste fragmenten uit de cursus zijn in deze bundeling opgenomen, net als een verzameling portretfoto’s die Paul Nadar maakte van mensen die model stonden voor personages in Prousts meesterwerk. Barthes plande in het voorjaar van 1980 een seminarie over die foto’s te kunnen geven, maar opnieuw: de dood was hem voor.

Van Parijs naar Combray

Een bijzondere plaats in deze Proust Mélanges neemt de transcriptie in van drie radio-uitzendingen op France Culture waaraan Barthes meewerkte in de herfst van 1978. In elke uitzending staat een wandeling centraal waarin Barthes de makers vertelt over plekken die in het leven en het werk van Proust centraal staan: de Parijse huizen waarin de auteur woonde en werkte, de plekken waar hij school liep, maar evengoed het kleine dorpje Illiers, 250 kilometer verwijderd van Parijs dat in de Recherche Combray heet (en in het echt intussen Illiers-Combray, als ode aan Proust).

Het charmante aan de transcriptie van de radioprogramma’s is niet alleen dat je al lezend Barthes kunt ‘horen’, maar ook dat de gesprekken duidelijk maken hoezeer de theoreticus van de ‘dood van de Auteur’ gefascineerd was door details uit het leven van de schrijvers die hij bewonderde. Niet om de werkelijkheid achter de literatuur te ontdekken, maar om in de afstand tussen het leven en het werk de hand van de kunstenaar te zien. De wandelingen geven hem ten andere gelijk: de plekken waar Proust werkte blinken vandaag uit in doffe middelmaat. Zijn teksten blijven des te meer schitteren.

Tiphaine Samoyault

Barthes over Proust, de nog steeds niet dode auteur