Sommige Nederlanders kijken neer op het volkse dagblad De Telegraaf. Die lopen soms wat mis door deze krant niet te lezen. Vorige week ontstond ophef toen bij de verkenning van de regeringsformatie een document uitlekte met de tekst ‘Positie Omtzigt, functie elders’. Dat werd het begin van verkennersgate: wil de aantredende regering het kritische Kamerlid Pieter Omtzigt (verkozen met 342.000 voorkeurstemmen) wegpromoveren? Sinds woensdag debatteert de Tweede Kamer daarover. Donderdag kreeg de anders zo gladde Mark Rutte het voor elkaar om door een verspreking de woede van de Kamer op zichzelf te richten. Hoe vatte de krant van wakker Nederland dat samen? Door vrijdag op de voorpagina een foto te plaatsen met de tekst: ‘Functie elders?’

In het Kamerdebat over de formatieblunder liepen vanaf het begin twee zaken door elkaar heen. Naast de verontwaardiging over de behandeling van Omtzigt bestonden vragen over het huidige formatieproces. Donderdag compliceerde Rutte het debat onnodig door als derde kwestie de aandacht op zichzelf te vestigen.

Formeren zonder staatshoofd

In 2010 ontstond ontevredenheid over de rol van het staatshoofd in het formatieproces. Koningin Beatrix leek niet gecharmeerd van het voornemen van de rechts-liberale VVD en het christendemocratische CDA om met de uiterst rechtse PVV van Geert Wilders samen te werken. Koren op de molen van het links-liberale en republikeinse D66, dat een motie indiende om het staatshoofd uit de formatie te halen. Dit voorstel had het niet gehaald zonder steun van de PVV. D66 had daarvoor vier jaar de PVV te vuur en te zwaard bestreden, maar vond het niet te min om deze gelegenheidssteun te aanvaarden.

Het oud-Kamerlid dat indertijd de D66-motie indiende, Boris van der Ham, voelde gelijk nattigheid. Vrijdag 26 maart benadrukte hij al in het duidingsprogramma Nieuwsuur dat de nieuwe methode in 2012 en 2017 tot stabiele kabinetten had geleid. Donderdag 1 april herinnerde hij er in het programma Een Vandaag aan dat in 2010 ontevredenheid bestond over de koninklijke bemoeienis.

In dat laatste programma kwam ook oud-Kamerlid Ton Elias (VVD) aan het woord, die uitlegde waarom hij indertijd uit overtuiging tégen het voorstel stemde. Het ging niet enkel om de koning(in), maar ook om diens adviseurs, zoals de vicevoorzitter van de Raad van State en de ministers van Staat. Mensen die lang genoeg meeliepen om te weten hoe politiek in elkaar steekt, maar voldoende afstand hebben om het landsbelang boven het partijbelang te plaatsen.

Paleis Noordeinde

Bijkomstig voordeel was de vertrouwelijkheid. Eenmaal het hek van Paleis Noordeinde, het werkpaleis van de Nederlandse koning, gepasseerd, waren de fractievoorzitters ook tijdelijk verlost van vragen van journalisten. Nu alles wat besproken wordt openbaar kan zijn, houden politici hun kaarten langer tegen de borst.

Donderdag maakte Wim Voermans, hoogleraar staatsrecht aan de Universiteit Leiden, overuren in de media. Na 2010 werd de eerdere conventie afgeschaft zonder eerst duidelijk voor ogen te hebben hoe het voortaan verder moest. Op twee bepalingen in het Reglement van Orde van de Tweede Kamer na staat er niks geschreven. Waardoor het kan gebeuren dat verkenners minister zijn en meebeslissen over de eigen loopbaan.

Hoe Rutte zich in de voet schoot

Woensdag bleef het Kamerdebat steken in procedurele kwesties. De Kamer kreeg geen inzage in alle aantekeningen. En meerderheid eiste dat die werden vrijgegeven. De geopenbaarde stukken bieden een aardig inkijkje in de onderhandelingstactiek van sommige partijen. Zo bleek GroenLinks bereid campagnestandpunten op te geven, ook over het klimaat, om eindelijk een keer te mogen regeren. Ook viel te lezen dat de PVV moest worden ‘afgehecht’.

Van het gesprek met Rutte bleek opgetekend: ‘Je moet wat met Omtzigt: minister maken.’ Precies een week eerder ontkende hij überhaupt diens naam genoemd te hebben. Nu verklaarde hij vergeten te zijn dat gezegd te hebben. Iets wat de overige zestien partijen onwaarschijnlijk vonden.

Net toen dat debatpunt voorbij leek, stelde Thierry Baudet (Forum voor Democratie) een vraag die alle ingedommelde Kamerleden wekte. ‘Is de heer Rutte vanochtend naar het verkennerskantoor gegaan om die mails te lezen of heeft hij op een andere manier kennis genomen daarvan?’ Rutte antwoordde dat hij het die ochtend om half acht ‘via-via’ gehoord had. Toen de vraag kwam van wie, wilde Rutte zijn bron niet onthullen. Om twee redenen viel dat verkeerd. Ten eerste hoort de regering, dus ook de premier, te antwoorden op vragen van de Kamer. Ten tweede leek hier sprake van een oneerlijke informatievoorsprong.

Motie van wantrouwen

In Duitsland kunnen ministers lid blijven van het parlement, in Nederland niet. Eén uitzondering. Na verkiezingen kunnen ministers die op de kandidatenlijst stonden, tijdelijk ook Kamerlid zijn. Afhankelijk van de formatie wordt duidelijk welke functie ze opgeven.

Premier Rutte en de ministers Sigrid Kaag (D66) en Wopke Hoekstra (CDA) waren in dit debat geen bewindspersonen, maar fractievoorzitters. Rutte wekte de indruk eerder inlichtingen te krijgen dan de overige zestien fractievoorzitters.

Het debat duurde tot diep in de nacht. Uiteindelijk werden twee moties ingediend. De motie van wantrouwen haalde het niet, omdat de coalitiepartijen (naast VVD ook D66, CDA en ChristenUnie) tegenstemden. De voltallige oppositie – dus ook de anders zo gezagsgetrouwe SGP – stemde vóór. De tweede, een motie van afkeuring, werd gesteund door alle partijen behalve Ruttes eigen VVD. Dus ook door de drie coalitiepartners. Sterker: Kaag diende de motie in.

Hoogmoed voor de val?

Het punt is dat Rutte bij lastige Kamerdebatten altijd antwoordt dat hij zich pijnlijke informatie niet kan herinneren. Nieuwsprogramma’s zetten donderdag voorbeelden op een rijtje. En vroegen wetenschapsjournalisten hoe het geheugen werkt. Er is vooralsnog geen wetenschappelijk bewijs dat politici niet in staat zijn relevante informatie te onthouden…

Wilde Kaag premier worden in plaats van de premier? Wilde Hoekstra de aandacht afleiden van de problemen binnen het CDA? In de politiek zijn machtspelletjes nooit uitgesloten.

Een andere verklaring is ook mogelijk. Al vóór de verkiezingen schreven politieke verslaggevers dat andere partijen genoeg kregen van bepaalde trekjes van Rutte. Problemen ontkennen totdat het te laat is, van de prins geen kwaad weten, anderen ervoor op laten draaien. Een NRC-journaliste onthulde de controledrift en de driftbuien van Rutte. Kaag en Hoekstra waren de afgelopen vier jaar minister onder hem. De komende kabinetsperiode volgen parlementaire onderzoeken naar het coronabeleid en de toeslagenaffaire. Kaag zinspeelde op beschadigd vertrouwen. Heeft ‘teflon Mark’ de emmer doen overlopen?

Geen leider meer

De VVD is te groot om buiten de coalitie te blijven. De VVD heeft buiten Rutte geen leider meer. Hij blijft waarschijnlijk premier, maar zijn gezag is aangetast. Journalisten vragen doodleuk of hij geheugentraining nodig heeft. Wie wil zo vier jaar premier blijven?

Wat zou omgaan in het hoofd van Alexander De Croo? De stakker heeft sinds een half jaar een job waarbij hij niet aan vader kan vragen hoe die dat vroeger deed. Met een beetje pech verdwijnt ook zijn ‘broer’.

Ton Elias

Mark Rutte: aangeschoten wild?