De koning heeft het ontslag van de preformateurs Egbert Lachaert (Open VLD) en Conner Rousseau (sp.a) geweigerd. Hij stuurde beide heren voor 48 uur opnieuw het veld in met de opdracht het Vivaldi-kluwen te ontwarren. Politicoloog Bart Maddens (KULeuven) stelde een maand geleden al de rol van de Koning bij de regeringsvorming in vraag. Met een regering in volle bevoegdheid moeten de acties van de koning door die regering worden gedekt. Bovendien is het aan de Premier om parlementaire steun te zoeken voor haar minderheidskabinet of het uit te breiden. Welke rol speelt de koning eigenlijk in deze regeringsvorming?

Waar blijven de interpellaties?

Maddens: ‘In een normale situatie treedt de koning pas in actie wanneer de regering ontslagnemend is. Na verkiezingen dient de uittredende regering haar ontslag in en begint de Koning aan een consultatieronde. Een regering in lopende zaken kan niet worden geïnterpelleerd door het parlement. Hierdoor is de verantwoordelijkheid voor de acties van de Koning een juridische fictie. De facto heeft de Koning dus in zo een periode van regeringsvorming een grotere persoonlijke manoeuvreerruimte.’

‘Maar nu is er een regering met volheid van bevoegdheid’, vervolgt Maddens, ‘die wel geïnterpelleerd kan worden. Dat hebben we vorige week nog gezien. Het parlement kan de regering dus ter verantwoording roepen voor wat de Koning onderneemt in de regeringsvorming. Het verbaast me dat dit tot op heden nog niet is gebeurd.’

‘Zolang de Koning beslissingen neemt waar overduidelijk consensus over bestaat, zou je dat nog kunnen laten passeren. Die consensus kan blijken uit een consultatieronde met de partijvoorzitters. Wanneer de Koning een beslissing neemt zonder consultatie en op eigen houtje handelt, zoals maandag gebeurd is, kom je in de probleemzone terecht. In mijn ogen is er nu des te meer grond om de Premier te interpelleren.’

Koning maakt keuzes

De Koning maakt toch keuzes, vindt Maddens. ‘Uiteindelijk moet je ook rekening houden met de roep om nieuwe verkiezingen. Maar dan stel je vast dat de koning in een vorige fase de partijvoorzitters heeft geconsulteerd, buiten nét díe die voor nieuwe verkiezingen pleiten: Vlaams Belang en PVDA/PTB. Hierdoor toont de Koning a priori dat hij van deze optie niet moet weten. En dat terwijl nieuwe verkiezingen stilaan de meest democratisch verantwoorde optie is. Het hele proces wordt dus mee gestuurd door beslissingen van het staatshoofd. Daarvoor is de huidige regering verantwoordelijk en kan ze in het parlement geïnterpelleerd worden.’

‘Het hele probleem is dat sinds het aantreden in maart van Sophie Wilmès (MR) als volwaardig Premier zij zich niet heeft geëngageerd voor de regeringsvorming’, klaagt Maddens aan. ‘Normaal gezien mag je verwachten dat een Premier van een minderheidskabinet op zoek gaat naar een meerderheid. Ofwel zoekt ze steun vanuit de oppositie, ofwel via een uitbreiding van de coalitie. Dat zie je in alle landen. Van meet af aan heeft Wilmès zich op de achtergrond gehouden. Zij heeft de anderen laten doen: eerst Paul Magnette (PS) en Rousseau, daarna de drie koningen, dan De Wever en Magnette… Wilmès staat er bij en kijkt er naar. Ik vind dat een vlucht voor de verantwoordelijkheid. Hierdoor ontstaat er een machtsvacuüm dat in de eerste plaats wordt opgevuld door de Koning.’

Waar zijn de Republikeinen?

‘Constitutioneel gezien kan de oppositie de regering hierover dus interpelleren’, concludeert Maddens. ‘De oppositie maakt van die mogelijkheid geen gebruik. Ik vind het vooral vreemd dat Vlaams Belang, toch een republikeinse partij, zich in deze redelijk gedeisd houdt. Het zou een goede zaak zijn mocht deze problematiek op scherp gesteld worden. Zo wordt duidelijk wie er verantwoordelijk is voor de beslissingen van de Koning die van invloed zijn op de huidige regeringsvorming.’

Buiten de Grondwet

Kan je hiermee stellen dat de Koning hiermee buiten de Grondwet treedt? Maddens: ‘Dat is een moeilijke vraag. De Grondwet is over de regeringsvorming heel vaag. Er is maar één zinnetje dat hierover gaat en dat luidt dat de koning zijn ministers benoemt en ontslaat. Daaruit moet je alle andere elementen afleiden van het regeringsvormingsproces en de rol die de koning daarin speelt, zoals het benoemen van een informateur en een formateur. Alleen is die bepaling niet van toepassing aangezien de ministers in functie zijn met volle bevoegdheid. Vanuit die redenering kan je zeggen dat de acties van de koning ongrondwettelijk zijn.’

‘Ik inspireer me op de uitspraken van Franstalige grondwetsspecialisten eind mei in Le Soir. Die stelden dat de rol van de koning vervalt eens de ministers zijn benoemd. Nu de Koning volop die rol op zich neemt en dit in de media niet wordt gecontesteerd, is het enthousiasme van de grondwetsspecialisten blijkbaar bekoeld om te zeggen dat het staatshoofd hier geen rol heeft te spelen.’

De Grondwetsspecialist

Volgens prof. Toon Moonen, als grondwetsspecialist verbonden aan de UGent, is de vraag over de grondwettelijkheid van de acties van de Koning inderdaad niet gemakkelijk te beantwoorden. Hij doet een poging. ‘De rol van de koning bij de regeringsvorming staat niet met zoveel woorden in de Grondwet. Alles wat zich op dat terrein afspeelt maakt deel uit van een grondwettelijke gewoonte en van de gebruiken die daarover bestaan. Er valt dus geen eenduidig antwoord op te geven.’

‘Het is wel bijzonder dat er een regering wordt gevormd terwijl er nog een regering met volle bevoegdheden zit. Dat is een uitzonderlijke situatie. Door het optreden van de koning, tot nu toe blijkbaar met steun van parlement en regering, kunnen gewoonten en gebruiken ook evolueren.’

Juridische theorie tegenover politieke praktijk

De koning speelt hier volgens Moonen dus een rol met enige betekenis. ‘Zelfs in tijden van een normale regeringsvorming is er in principe nog steeds politieke verantwoordelijkheid voor het optreden van de Koning. In normale tijden is er wel onduidelijkheid over wie dan echt verantwoordelijk is voor de beslissingen van het staatshoofd. De Eerste Minister is op dat moment ontslagnemend en zal in een aantal gevallen ook geen deel uitmaken van de nieuwe regering.’

‘Op dit ogenblik is er een regering met volle bevoegdheid’, vervolgt Moonen. ‘Hierdoor kan -in theorie- Wilmès in de Kamer ondervraagd worden over de beslissingen van de Koning. De juridische theorie staat hier wel wat op gespannen voet met de politieke werkelijkheid. De Premier speelt immers geen hoofdrol, of alleszins niet alleen, in het formatieproces. De Koning toetst ook af met de partijvoorzitters.’

Koning geen persoonlijke macht

Moonen wijst op de mogelijkheden voor de oppositie. ‘Formeel gezien is het nu zo dat de verantwoordelijkheid rust bij de Premier en de regering. Als iemand in de Kamer bedenkingen heeft bij het optreden van de Koning moet die daarover de Premier ondervragen. In normale omstandigheden is dat eigenaardig, maar in de huidige situatie zou je kunnen argumenteren dat haar politieke verantwoordelijkheid meer uitgesproken is, omdat ze nog over al haar bevoegdheden beschikt. In de politieke praktijk gaat het natuurlijk wel op hetzelfde neerkomen.’

Of de koning nu meer macht naar zich toetrekt betwijfelt Moonen. ‘De persoonlijke macht van de Koning is in België een zaak van het verleden. Tijdens een regeringsformatie kan hij soms, als de politieke situatie zo complex is dat er geen eenduidige antwoorden zijn, een keuze maken die het dubbeltje in de ene of de andere richting kan doen vallen. Met dien verstande dat hij nooit iets kan opdringen dat de politieke realiteit onmogelijk maakt. Het is enkel wanneer de politieke partijen er niet uit geraken dat de Koning mogelijks een invloed kan uitoefenen.’

Gewoonterechtelijk statuut

Is het niet uitnodigen door de Koning van bepaalde partijen -in dit geval net die die nieuwe verkiezingen voorstaan- niet problematisch? ‘Ik kan me voorstellen dat de betrokkenen daar politieke kritiek op hebben’, begrijpt Moonen. ‘Het is niet voor het eerst dat de vraag rijst of de Koning iedereen moet consulteren. Er is nergens een juridische norm die stelt dat de Koning alle partijvoorzitters moet horen. Je kan dat politiek verwerpelijk vinden, maar wie daar kritiek op heeft moet daar de Eerste Minister op aanspreken.’

Moonen stelt vast dat het laatste woord over de materie niet gezegd is. ‘Je kan er over discussiëren of de wijze van regeringsvorming wel een bindende gewoonte is. Sommige collega’s zijn van oordeel dat het alleen maar gebruiken zijn die geen gewoonterechtelijk statuut hebben. Juridisch is het een nauwelijks geregelde materie.’

Geen rechtsingang

Kan dit in de praktijk tot juridische actie leiden, zoals een vraag aan het Grondwettelijk Hof? ‘Neen’, concludeert Moonen, ‘dat ligt zeer moeilijk. Naar het Grondwettelijk Hof kan je al zeker niet, want dat kan enkel oordelen over wetten die afkomstig zijn van een wetgevende macht. Ik zie geen rechtsingang om hierover een rechter te raadplegen. In de praktijk is de sanctie politiek. Wie de gang van zaken onaanvaardbaar vindt kan de regering ondervragen. Wie de regering interpelleert, kan haar ook doen vallen. Die mechanismen bestaan, maar zullen niet worden ingezet.’

Toon Moonens

Waarom stelt niemand de keuzes van de koning in vraag?