Open Vld en de rechts-liberale VVD hielden allebei partijcongres op zaterdag 23 september. Voor beide partijen is dat feitelijk een verkiezingscongres. Nederland houdt op 22 november namelijk Tweede Kamerverkiezingen en Open Vld besliste wie tot de gemeenteraadsverkiezingen van 2024 voorzitter is.

Alle drie de kandidaten schoven de avond ervoor aan in De afspraak op vrijdag. Voor iemand die de politiek in beide landen volgt en bekend is met (rechts-)liberalisme een mooie gelegenheid om overeenkomsten en (cultuur)verschillen tussen de twee partijen waar te nemen.

Wie is partijleider?

Voor Nederlanders omschreef Derk Jan Eppink de rol van Belgische partijvoorzitters als ‘gekozen dictators’. Nederlandse partijvoorzitters zijn hooguit, aldus Isolde Van den Eynde, ‘politiek directeur’. In Nederland is de belangrijkste landelijke politicus partijleider. Bij de grootste partij de premier, bij oppositiepartijen de Tweede Kamerfractievoorzitter, bij kleinere regeringspartijen fractievoorzitter of vicepremier.

Na zeventien jaar partijleiderschap, waarvan dertien jaar als premier, is Mark Rutte niet meer herkiesbaar. De nieuwe lijsttrekker en partijleider is justitieminister Dilan Yeşilgöz-Zegerius.

In Nederland kent het grote publiek de partijvoorzitters niet. Maar in België moet Tom Ongena zich komend jaar ondergeschikt opstellen aan premier Alexander De Croo. In Nederland is dat standaard bij alle politieke partijen. De lijstrekker hoort politiek leider te zijn.

Een noemenswaardig detail is dat lijsttrekkers in de regel benoemd worden, niet gekozen. Nederlandse experimenten met lijsttrekkersverkiezingen zijn tot nu toe niet bevallen. De VVD had dit jaar lijsttrekkersverkiezingen kunnen houden, maar de enige andere kandidaat trok zich terug toen Yeşilgöz kandideerde.

Cordon sanitaire

De drie kandidaten waren resoluut in hun afwijzing van samenwerking met het Vlaams Belang. Belgen die moeite hebben met het Belang beschouwen Pim Fortuyn (1948-2002) als rechts-populist of zelfs als extreemrechts. VVD regeerde met de LPF van Fortuyn (Balkenende I, 2002) en ging een gedoogconstructie aan met de PVV van Geert Wilders (Rutte I, 2010-2012). Dat de VVD na 2012 nieuwe samenwerking uitsloot lijkt vooral gevolg van persoonlijke vertrouwensbreuk tussen Rutte en Wilders. Maar Ruttes opvolger Yeşilgöz sluit PVV niet langer uit.

Open Vld wil principieel niet samenwerken met partijen die de democratische rechtsstaat bedreigen. Op dit punt heeft ze meer gemeen met het links-liberale D66, dat altijd tegen LPF, PVV en Forum voor Democratie (Thierry Baudet) gekant was.

In Nederland geeft de VVD dan weer voorrang aan een ander democratisch principe: de kiezer bepaalt. Uitsluiten van partijen komt volgens VVD namelijk neer op zeggen dat hun kiezers genegeerd moeten worden. Kiezers horen over politici te oordelen, niet andersom.

Kiesdrempel

Van de veertig ter stemming gebrachte moties over het conceptverkiezingsprogramma nam het VVD-congres er drie aan. Een daarvan ging over de kiesdrempel. In het concept stond, op de twee-na-laatste pagina, dat als oplossing voor de versplintering aan een kiesdrempel werd gedacht.

Dit leverde drie moties op. Strekking: als partijen een kiesdrempel niet halen gaan stemmen verloren, en dat is ondemocratisch.

Dit was het enige punt waarop het partijbestuur zich liet overtuigen. Waren vooraf alle drie de moties ontraden, nu werd voorgesteld voor de duidelijkst geformuleerde motie te stemmen. De Belgische kiesdrempel werd ingevoerd onder een liberale premier.

Karakter

Het verschil tussen D66 en VVD is niet enkel sociaal of klassiek liberalisme. De karakters verschillen. D66’ers kunnen utopische verlangens koesteren, VVD’ers zijn nuchter, zakelijk, resultaatgericht. De VVD wil problemen oplossen. In de jaren tachtig deelde Guy Verhofstadt veel VVD-standpunten, maar qua karakter paste hij altijd beter bij D66.

In De afspraak op vrijdag spraken de voorzitterskandidaten over vrijheid en gerichtheid op de toekomst. Bij de VVD hoor je zoiets eerder bij de jongerenvereniging dan bij de partij zelf. Vincent Stuer had nog de meeste VVD-trekjes.

De VVD was altijd streng op migratie en integratie, maar regeerde sinds 2012 met linkse partijen. De VVD-achterban liet afgelopen jaar verstaan dat de VVD op dit punt moet leveren. Om dit te bereiken, is de PVV getalsmatig nodig. In België, bij de Open Vld, zou dit een gruwel zijn. Maar het was lijsttrekker Yeşilgöz, als vluchteling naar Nederland gekomen, die het aankondigde. Afgelopen mei sprak Yeşilgöz op het congres van N-VA, niet bij Open Vld.

Ledeninspraak?

Veel partijleden betalen lidgeld zonder actief te zijn. Tel degenen mee die omwille van de sociale contacten incidenteel plaatselijke activiteiten bezoeken en dan nog is het veel als je op tien procent actieve leden komt. Zelfs bij een interne digitale ledenraadpleging stemt hooguit 20-25 procent.

Onder Rutte wijzigde de VVD haar statuten. De landelijke kandidatenlijst kan enkel gewijzigd worden als minimaal 50 procent + 1 van de leden stemt. Iedereen weet dat dit aantal nooit gehaald wordt. Ergo: alleen de partijtop bepaalt wie op de lijst komt.

Het partijprogramma kan wel gewijzigd worden. Maar dan blijft het feit dat het partijkader een voorsprong heeft. Voltijdsmandatarissen (Kamerleden, bewindspersonen, gemeente- en provinciebestuurders) bezoeken partijcongressen. Net als de niet-verkozen medewerkers: op landelijk niveau zijn dat persoonlijk medewerkers van Kamerleden en bewindspersonen, beleidsmedewerkers van de fractie en communicatiemedewerkers. In België zijn dat ook kabinetsmedewerkers. Een kleinere coalitiepartner biedt meer baanzekerheid dan een principiële oppositiepartij.

Bij Open Vld stond de voorzitter vast toen niet digitaal werd gestemd. Bij de VVD stond dit najaarscongres statutenwijziging op de agenda. Dan was de ‘50 procent + 1’-norm weggestemd. Door de vervroegde verkiezingen is dat uitgesteld. De partijtop kon de leden weeral negeren.

Afhakers

Els Ampe verliet zaterdag de Open Vld. Bij de VVD gebeurt dat ook. Opvallend: sommigen stappen over naar landbouw- en regiopartij BBB.

Afgelopen voorjaar waren de nummers 1 en 3 op de kandidatenlijst voor de Eerste Kamer (Senaat) voormalige VVD-mandatarissen. De echtgenoot van de Eerste Kamerlijsttrekker was voorzitter van Klassiek Liberaal, een rechts-liberale groepering binnen VVD, maar is zijn vrouw gevolgd. Nummer 7 op de Tweede Kamerlijst zat ook bij Klassiek Liberaal.

Anderen blijven, maar verwachten weinig verandering onder Yeşilgöz. De eerste twintig kandidaten zijn favorieten van de partijtop (alleen nummer 18, Ulysse Ellian, zoon van rechtsgeleerde en columnist Afshin Ellian, ligt goed bij leden van buiten de Haagse binnenwereld). Rutte is weg, het onder hem opgeklommen kader niet. Ook Yeşilgöz debuteerde onder Rutte.

In hun retoriek en argumentatie lijken Open Vld-politici op D66: het liberalisme als vrijheidslievende en toekomstgerichte heilsleer. VVD-collega’s verkiezen zakelijkheid. Maar bij D66 beslissen de leden, bij Open Vld en VVD de kring rondom de partijleider.

Ulysse Ellian

Open Vld en VVD: democratisch, zolang leden maar niet kunnen stemmen