De Covid-19-pandemie wordt overal met vrijwel dezelfde maatregelen en middelen bestreden. Hoe komt het dan dat het ene land verhoudingsgewijs minder corona-infecties en minder coronadoden telt dan het andere?

Naast demografische kenmerken en bevolkingsdichtheid spelen ongetwijfeld ook maatschappelijk gedrag en politieke factoren een rol. Zo wijzen twee ontwikkelingseconomen, Supriya Garikipati (Liverpool University) en Uma Kambhampati (Reading University), naar het geslacht van de regeringsleider. Van de 194 landen in hun databank tellen de negentien met een vrouwelijke eerste minister minder corona-infecties en -doden. Die vrouwelijke premiers zouden sneller en daadkrachtiger gehandeld hebben. In hun paper lijsten de auteurs de negentien landen vreemd genoeg niet op. Volgens De Morgen, die op 20 augustus over het onderzoek berichtte, is België er niet bij. Toch niet omdat Sophie Wilmès de conclusie op de helling zou zetten?

‘Primat du fédéralisme’

In Le Monde van 30 mei viel het Thomas Wieder dan weer op dat in de coronacrisis het Duitse ‘primat du fédéralisme’ betere resultaten kon voorleggen dan het Franse ‘primat du chef de l’Etat’ en ‘jacobinisme’. Met andere woorden: gedecentraliseerd crisisbeheer blijkt doeltreffender te zijn dan gecentraliseerd. Weer Le Monde schreef op 11 juni dat de crisis veel Franse politici met de neus op ‘les lourdeurs d’un Etat français dont les pouvoirs sont en grande partie centralisés à Paris’ heeft gedrukt.

Nog in Frankrijk presenteerden de Association des maires de France, de Assemblée des départements de France en Régions de France op 8 juli, naar aanleiding van het aantreden van de nieuwe regering, hun gezamenlijke decentralisatievoorstellen. Ze verwezen uitdrukkelijk naar de Covid-19-pandemie om erop aan te dringen eindelijk werk te maken van een ‘République décentralisée’, die aan de gemeenten, departementen en regio’s de bevoegdheid en de financiële middelen geeft voor ‘les principales politiques publiques qui organisent la vie quotidienne de nos concitoyens’, onder meer en in het bijzonder de gezondheidszorg.

Calvo en Zinzen

Dat in de coronacrisis het federalisme in Duitsland zijn deugdelijkheid heeft bewezen, staat buiten kijf. Waarom was dat niet het geval in België, waar het volgens sommigen zelfs een hinderpaal zou zijn geweest? ‘Als we in de coronacrisis constant in de problemen gekomen zijn, dan is dat omdat ons land al te confederaal en te complex is’, beweert Kristof Calvo, de fractieleider van Ecolo-Groen in de Kamer van Volksvertegenwoordigers (De Morgen, 8 augustus). In zijn jongste column in dezelfde krant (24 augustus) draaide Walter Zinzen op zijn beurt aan het gebedsmolentje van ‘de talloze bevoegdheidsbetwistingen tijdens het coronaberaad’.

Voor de beweringen van Calvo en Zinzen, en gelijkaardige uitspraken van anderen vóór hen ligt geen of toch bitter weinig bewijs op tafel. Daarom is het te hopen dat de bijzondere Kamercommissie ‘belast met het onderzoek naar de aanpak van Covid-19’ haar licht ook op de institutionele aspecten van het crisisbeleid laat schijnen. En is het uitkijken naar het ‘vergelijkend onderzoek naar de wijze waarop andere federale staten de Covid-19-crisis hebben aangepakt’ dat de Senaat heeft aangekondigd.

Faniel en Sägesser

In afwachting daarvan is er het artikel van Jean Faniel en Caroline Sägesser: ‘Le fédéralisme belge à l’épreuve de la pandémie de Covid-19’, verschenen in het juli-nummer van Politique, revue belge d’analyse et de débat. Faniel is directeur en Sägesser onderzoekster aan het CRISP, het Centre de recherche et d’information socio-politiques dat, met onder meer zijn Courrier hebdomadaire, al meer dan zestig jaar onafhankelijk, zakelijk en degelijk informeert over het politieke, economische en sociale leven in België (en helaas geen pendant heeft in Vlaanderen).

De twee auteurs schrijven dat de belangrijkste problemen – onbeschikbaarheid van maskers en tests, uitputting van het medisch personeel en vrees voor ontoereikende ziekenhuiscapaciteit – ‘ne semblent pas dus à l’éclatement des compétences, mais davantage au niveau d’investissement passé dans la santé publique.’ Hun conclusie is helder: ‘Il paraît difficile de soutenir que ce sont la complexité et les incohérences du système institutionnel qui ont causé la gravité de la crise sanitaire’.

Ook voor Marc Van Ranst, als adviserend regeringsviroloog een bevoorrecht getuige van de besluitvormingsprocessen, zijn niet de bevoegdheidsverdeling of bevoegdheidskwesties het pijnpunt: ‘Het probleem is niet eens om uit te zoeken wie voor wat verantwoordelijk is, dat is uiteindelijk nog redelijk snel gevonden. Maar iemand vinden die de verantwoordelijkheid ook wil opnemen, dat is een ander paar mouwen’ (De Morgen, 14 augustus).

Raad van State

Het neigt trouwens naar het ridicule om onze federale staatsinrichting verantwoordelijk te stellen voor de lamentabele aanpak van de coronacrisis, om de eenvoudige reden dat ze grotendeels buiten werking is gesteld. Anders dan in Duitsland is in België geen gedecentraliseerd crisisbeleid met de deelstaten op de eerste lijn gevoerd, maar een gecentraliseerd met federaal commando.

Volgens de Raad van State is het nochtans zonneklaar: ‘Het is niet omdat maatregelen betrekking hebben op de bestrijding van een volksgezondheidscrisis dat de federale overheid bevoegd kan worden geacht. Integendeel, elke overheid is verantwoordelijk voor de bestrijding van een volksgezondheidscrisis binnen de grenzen van haar eigen materiële bevoegdheden’ (advies 53.018/VR van 13 mei 2013; bij de bespreking van de zesde staatshervorming in de Senaat heeft de Raad van State dat advies uitdrukkelijk betrokken op een pandemiecrisis).

Nood breekt wet?

Het heeft de federale regering niet belet om de deelstaten in het bezemhok te zetten. Op 13 maart kondigde minister van Binnenlandse Zaken Pieter De Crem de ‘federale fase van het noodplan’ af en legde daarmee de leiding van de coronacrisisbestrijding op het federale niveau. Het mag dan wel zijn dat ‘nood wet breekt’, maar onbetwistbaar was dat niet. Het noodplan, uit 2003, is immers bedoeld voor hulpverlening bij een ‘rampspoedige gebeurtenis, catastrofe of schadegeval’, ter bescherming van de ‘civiele veiligheid’, niet voor de bestrijding van een pandemie, ter bescherming van de volksgezondheid.

Zodra de ‘federale fase van het noodplan’ was afgekondigd, vaardigde De Crem, op de wankele grond van de wet op de civiele veiligheid, een ministerieel besluit uit waarmee hij het openbare leven zo goed als lamlegde. Zo schorste hij de lessen en activiteiten in de kleuter-, lagere en secundaire scholen, hoewel het onderwijs een materiële bevoegdheid van de gemeenschappen is. Conform het advies van de Raad van State had, wat het Nederlandstalig onderwijs betreft, enkel de Vlaamse regering dat kunnen doen – maar die stond erbij, keek ernaar en liet begaan.

Nationale Veiligheidsraad

Dat de regering-Wilmès de deelstaten aan de zijlijn heeft gezet, komt duidelijk tot uiting in de prominente rol van de Nationale Veiligheidsraad (NVR) in het crisisbeheer. Door de NVR in te schakelen, zegt de gezaghebbende Franstalige staatsrechtsgeleerde Marc Uyttendaele, nam de federale regering de deelstaten in gijzeling (‘Covid-19: les régions otages du gouvernement fédéral’, in Le Soir van 28 april). De coronacrisis had immers beheerd moeten worden door het Overlegcomité, waarin de federale regering en de deelstaatregeringen bij consensus beslissen, en niet door de NVR, ‘un organe strictement fédéral’ en een ‘avatar du gouvernement fédéral’ (gedaanteverandering van de federale regering), waarvan de minister-presidenten niet eens lid zijn. Door een beroep te doen op de NVR in de sturing van de coronacrisis maakte de federale regering volgens Uyttendaele duidelijk greep te willen houden op het beslissingsproces.

Het valt niet te begrijpen dat de deelstaatregeringen, en zeker de Vlaamse regering, zich daar gedwee hebben bij neergelegd en niet hebben geëist dat het Overlegcomité zijn rol kon spelen als ‘centraal punt voor overleg, samenwerking en coördinatie tussen de Staat, de gemeenschappen en de gewesten’.

Uma Kambhampati

Corona: niet te veel maar te weinig federalisme