Op vrijdag 23 september vond in de Brusselse Muntopera de laatste voorstelling plaats van Pikovaya Dama (‘Schoppenvrouw’), een werk van de 19e eeuwse componist Pjotr Iljitsj Tsjajkovski. Het toeval wil (zo’n producties worden jaren op voorhand ingepland) dat de Munt dit seizoen nog een werk van deze componist programmeert, namelijk zijn bekendste opera, Yevgeni Onegin. Later volgen nog ‘De neus’ van Sjostakovitsj, naar een verhaal van Gogol, en een concert met balletmuziek van… weeral Tsjaikovski.

Promote Ukraine

Ola, zoveel Russische kunst, uitgerekend deze tijd. De in Brussel residerende vereniging Promote Ukraine vond het nodig om luid protest aan te tekenen: het opvoeren van Russische opera’s zou in de huidige omstandigheden propaganda zijn voor het Poetinregime, zo luidt het.

Is dat zo? Effectief recupereert dat regime de Russische cultuur, ook deze van de 19e eeuw, om aan patriottistische oorlogsretoriek te doen. Maar mogen wij dan geen muziekwerken spelen of opera’s opvoeren van Russische componisten? Dan moeten we ook alle boeken van Tolstoj en Dostojewski uit de bibliotheek bannen. Misschien moeten we vandaag net wél aandacht hebben voor Russische cultuur, om te beletten dat een potentaat als Vladimir Poetin ermee aan de haal gaat.

Magistrale vertolking

Scène uit Pikovaya Dama, Munt 2022 © Bend Uhlig

De opera in kwestie, Pikovaya Dama, is gebaseerd op een verhaal van Aleksandr Poesjkin en ging in première te Sint-Petersburg in 1890. Noteer dat Tsjaikovski als componist uitgesproken Westers georiënteerd was, zeer beïnvloed door onder andere Richard Wagner, en niet veel ophad met Russisch patriottisme.

Dat leverde hem het misprijzen op van meer nationalistisch gezinde musici als Borodine en Rimski-Korsakov, en dat is een belangrijk argument om hem niét tot Poetin-propagandist avant la lettre te degraderen.

Als er nu één Russische componist is die in de diepten van de ziel kijkt en het existentiële register exploreert, dan is het wel Tsjaikovski. Componisten zomaar bannen omdat het Russen zijn, is zich verlagen tot het simplisme en de propagandaretoriek die het Poetin-regime hanteert.

Volbloed rus

Van Pikovaya Dama verscheen al een bespreking in Doorbraak. Ik woonde een voorstelling bij op 11 september – waar ik recensent Luckas Vander Taelen in de wandelgangen tegen het lijf liep -, en kan alleen maar superlatieven hebben voor de enscenering, de muzikale presentatie én de vocale prestaties, niet in het minst deze van Dmitry Golovnin die de rol van de gokverslaafde hoofdfiguur Hermann magistraal neerzet.

Als ik even googel naar Dmitry Golovnin, dan blijkt het om een volbloed rus te gaan (wie anders kan zo’n rol tot een goed einde brengen), die in Sint-Petersburg studeerde, zich daarna in Duitsland vervolmaakte en vooral op de affiches van de West-Europese theaters te zien is. Maakt dat zo iemand tot een Poetin-adept? Veeleer vermoed ik dat heel deze oorlog vooral een dikke streep door de rekening is, ook voor zo’n artiest.

Er bestaan wel degelijk Poetin-lakeien, zoals dirigent Valeri Gergiev, die onder meer in 2014 een petitie onder kunstenaars organiseerde om de annexatie van de Krim toe te juichen, en twee jaar later het propagandaconcert dirigeerde in de ruïnes van Palmyra. Echter, componisten zomaar bannen omdat het Russen zijn, is zich verlagen tot het simplisme en de propagandaretoriek die het Poetin-regime hanteert.

Dikke truien

Wagner-programma van the Proms in London-Queens Hall, 19 augustus 1940. De Slag om Engeland was toen al volop bezig.

Terecht benadrukt Muntdirecteur Peter de Caluwe dat hij niet aan cancel culture wil doen. Dat is alvast een principiëler standpunt dan dat van Radio Klara, dat in het voorjaar een uitzending annuleerde van de Leningradsymfonie van Dmitri Sjostakovitsj, een werk dat eigenlijk als anti-oorlogsmanifest is geschreven, maar vanzelfsprekend voor de kar van het Stalinisme werd gespannen.

Noteer dat deze componist altijd op tamelijk gespannen voet heeft gestaan met het Sovjet-regime, en zijn opera ‘Lady Macbeth van Mtsensk’ gecensureerd zag omdat er een goelag-scène in voorkwam.

Tot slot iets over de initiatiefnemer achter de protestbetoging aan het Muntplein, Promote Ukraine, een in 2014 opgerichte vzw. Het is een uit expats en vluchtelingen bestaande drukkingsgroep die beweert ‘… de Oekraïense burgerrechten te behartigen wereldwijd’.

Ik zie niet goed in wat de opvoering van een opera in een Brussels theater met de burgerrechten in Oekraïne te maken heeft. Die strijd moet zich, met alle sympathie, daar afspelen, niet op het Muntplein. Maar zoals president Poetin zijn buitenlandse propagandisten heeft, is er hier natuurlijk ook een pro-Oekraïnelobby actief, die voor nóg meer wapenleveringen betoogt, en bij elke supermarkt of benzinestation van verdacht allooi gaat protesteren.

Censuurdemonstratie

Deze activisten lijken niet te beseffen dat de schrikbarende elektriciteits- en gasrekeningen die bij de modale Belg en Vlaming in de bus vallen, de solidariteit met Oekraïne op de proef stellen. En dat teveel bemoeienissen met onze culturele affiche wel eens het omgekeerde resultaat zou kunnen hebben, namelijk een ‘go home’-reactie en een breder draagvlak voor meer inschikkelijkheid jegens gasgrossier Poetin.

Dat moet kunnen in een democratische rechtstaat. Echter, in een Europa dat zwaar getroffen is door de gevolgen van de aan Rusland opgelegde sancties, vind ik een censuurdemonstratie op de trappen van een theater misplaatst, temeer omdat wij onze grenzen breed opengesteld hebben voor vluchtelingen uit die regio.

Kort: nu we de dikke truien bovenhalen, moeten hier rondhangende Oekraïners zich niet aanstellen op een operaplein. Russische kunst is meer dan ooit relevant, voor wie echt wil begrijpen wat er zich afspeelt. Met de dreiging van een kernoorlog, en Brussel-NATO als favoriet doelwit, is bezinning en het hoofd koel houden misschien interessanter dan een hysterische banvloek over alle Russische kunst. Noteer dat tijdens de Tweede Wereldoorlog noch de Amerikanen, noch de Britten Richard Wagner – Hitlers favoriete componist – op de index plaatsten. Ze wonnen dan ook de oorlog.

Voor de complete streaming van de Munt-productie van Pikovaya Dama, klik hier.

Valeri Gergiev

Moet men Russische opera’s bij ons verbieden?