Volgend jaar staat Zuid-Afrika voor cruciale verkiezingen. Voor het eerst sinds de machtsoverdracht in 1994 wordt de alleenheerschappij van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) bedreigd.

De grote confrontatie

De lokale Verkiezingen van 2021 waren al een voorsmaakje. Het ANC verloor toen meer dan acht procent vergeleken met 2016 en behaalde voor het eerst sinds 1994 niet de helft van de stemmen. Dit jaar kan iets vergelijkbaars gebeuren.

Het ANC betaalt daarmee de prijs voor jaren van wanbeheer, corruptie, armzalige openbare basisvoorzieningen en hoge misdaadcijfers. Ondertussen sloten acht partijen een overeenkomst, het Veelpartijenhandvest, met als hoofddoel het ANC uit het zadel te wippen. Het gaat niet om een echt kartel, de partijen nemen onafhankelijk van elkaar deel aan de verkiezingen. Maar mochten ze slagen om samen een meerderheid te krijgen, dan is afgesproken dat geen van de acht een coalitie met het ANC of de uiterst linkse de Economische Vrijheidsvechters (de EFF van Julius Malema) zou aangaan. Mislukt het initiatief, dan krijgt iedere partij haar vrijheid terug.

Onderlinge zwakte

Maar het wringt in het oppositiefront. Het feit dat de partij ActionSA een afscheuring is van mede-initiator Democratische Alliantie (DA), maakt het niet echt makkelijk. De onderlinge wrijving is nog versterkt omdat ActionSA intussen ook zou zijn gewonnen voor de ‘swart bemagtiging‘ — dus het bevoordelen van zwarten om hun economische achterstand in te halen.

Maar ook de Zoeloepartij Inkatha is een onzekere factor. Niet iedereen binnen deze partij is gelukkig met het handvest: de jeugdbrigade van de partij wijst het gewoon af. Velenkosini Hlabisa, de opvolger van Mangosuthu Buthelezi, mag dan wel herhaaldelijk verklaren dat samenwerking met het ANC onmogelijk is, in de zuidoostelijke provincie KwaZoeloe-Natal, de thuishaven van de Zoeloes en Inkatha, is samenwerking met het ANC geen uitzondering. Niet voor niets werd Buthelezi na zijn overlijden door de Zuid-Afrikaanse president Ramaphosa opgehemeld als een van de grootste leiders in ’s lands moderne geschiedenis. De bloedige machtsstrijd tussen het ANC en Inkatha, met 20.000 doden als gevolg in de jaren ’80 en ’90, telt blijkbaar niet meer mee.

Tenslotte vertrouwen de acht leden van het Handvest elkaar niet helemaal. Want niets houdt een partij als de DA tegen om na de stembusslag een coalitie met het ANC aan te gaan, mocht deze laatste een interessant aanbod doen. Ze beseffen dat de kans op het behalen van een meerderheid nagenoeg nul is: volgens een peiling scoort het ANC 41 procent tegen 36 procent voor de leden van het Handvest.

Welke partner?

De kans is niet groot dat het Handvest het ANC van zijn troon zal kunnen stoten. Toch wijst alles erop dat, hoewel deze laatste de grootste blijft, hij niet alleen zal kunnen regeren. Het ANC zal een (of meerdere) coalitiepartners moeten vinden. Daarbij zal het verkiezingsresultaat voor de regeringspartij doorslaggevend zijn. Veel zal afhangen van de verkiezingsopkomst.

Eindigt het ANC iets onder de absolute meerderheid, dan zal de partij waarschijnlijk enkele kleine partijtjes vragen mee te regeren. Zo’n zestal daarvan hebben onlangs trouwens een pact gesloten om in ’24 gezamenlijk aan de verkiezingen deel te nemen en zouden wel bereid zijn het ANC een handje toe te steken. Of dit een stabiele constructie oplevert, is een andere zaak. Maar als het ANC niet meer dan 45 procent behaalt, dan is een sterkere partner nodig: dat zou best eens Inkatha kunnen worden.

Maar wat als het 40 procent of minder wordt?

EFF: een omstreden keus

Valt er inderdaad een grote klap, dan komen de Economische Vrijheidsvechters (EFF) in beeld. Het EFF werd in 2013 opgericht door Julius Malema, oud-leider van de jeugdafdeling van het ANC, die als gevolg van controversiële uitspraken uit de partij werd gestoten. Sindsdien maken de geheel in het rood geklede EFF’ers het de ANC-regering lastig en zetten hun verkozenen regelmatig het parlement op stelten. Ze staan voor een uiterst-links, haast communistisch beleid van nationalisaties. En ze eisen dat de regeringen de landbouwgrond zonder vergoeding van blanken kunnen onteigenen. Wat er in Zimbabwe op dat vlak gebeurde is hun grote voorbeeld.

Over samenwerking met het EFF bestaat er in het ANC grote onenigheid. President Ramaphosa en het overgrote deel van de huidige partijtop zijn ertegen, maar er bestaat binnen de partij ook een sterke stroming om met het EFF in zee te gaan. Dit is vooral in Gauteng het geval waar in verscheidene belangrijke stedelijke zones beide partijen na 2021 in een verbond samenwerkten om de daar door de DA geleide coalities ten val te brengen. Daar werden dan kleine partijtjes bij betrokken die telkens de burgemeester mochten leveren.

Uitgekiende strategie

Volgens professor Christi van der Westhuizen van de Nelson Mandela-universiteit, is dit een onderdeel van een uitgekiende strategie van EFF-chef Malema met het oog op 2024. De leider van de Vrijheidsvechters beweerde vaak geen akkoorden met het ANC te willen afsluiten, maar liet die partij duidelijk weten en voelen dat ze het niet zonder het EFF zal kunnen.

Zijn houding is duidelijk anti-blank. Denk aan de controverse rond het fameuze lied ‘Kill the Boer‘ of het aanzetten tot grondbezettingen. Malema weet als geen ander zijn publiek te bespelen. De viering van tien jaar EFF begin augustus in een stadion in Soweto, de grote zwarte woonwijk bij Johannesburg, was één grote show. Met Malema als sterke man op het podium, geheel in het zwart gekleed en met rode baret, de vuist in de lucht. Dit aangevuld met muziek en vuurwerk in een grote ruimte propvol mensen in het rood. Dat hij populair is bij de zwarte jeugd spreekt voor zichzelf.

De vermelde jongste peiling geeft het EFF een score van zeventien procent (zes procent meer dan vorig jaar). En Malema is duidelijk een man die geen tweede viool wil spelen. Een akkoord met het ANC in ’24 moet minstens het vicepresidentschap opleveren. Als opstapje later naar meer? Zuid-Afrika zou wel eens onzekere tijden tegemoet kunnen gaan.

Velenkosini Hlabisa

Zuid-Afrika staat voor ‘moeder van alle verkiezingen’