De idee dat mensen ‘slapen’ en dringend moeten ‘ontwaken’ of dat sommigen ‘wakkerder’ zijn dan anderen is allesbehalve origineel: ze werd doorheen de geschiedenis in allerlei contexten en betekenissen gebruikt. De moderne woke beweging past perfect in die traditie.

John von Neumann

Zo werd van de geniale ‘polymath’ John von Neumann (1903-1957) meer dan eens gezegd dat het leek alsof hij de enige persoon was die echt ‘wakker’ was. Daarmee bedoelde men dat hij nog een pak intelligenter was dan de briljante wetenschappers in zijn omgeving.

Hij was echter ook nog in andere betekenis van het woord ‘wakkerder’ dan zijn tijdgenoten. Toen hij in 1945 in Los Alamos werkte aan de eerste atoombom, vertrouwde hij zijn vrouw Klari toe dat de energiebron die hij aan het temmen was van wetenschappers ‘de meest gehate en ook de meest gevraagde burgers’ van de wereld zou maken.

De singulariteit

Zijn voorspelling over dat andere befaamde project van hem, de computer, was misschien nog omineuzer. Die technologie zou op een dag ‘nog belangrijker en potentieel nog gevaarlijker’ worden dan kernenergie.

In 1993 maakte Vernor Vinge die waarschuwing concreter: de ‘human era’ is gedoemd tot een einde te komen, eens de mens bovenmenselijke intelligentie creëert. Dat moment, de zogenaamde singulariteit, zou aanbreken voor 2024.

Slaapwandelaars

Omgekeerd wordt van minder wakkere mensen wel eens gezegd dat ze slaapwandelaars zijn: ze beseffen niet of maar half wat hen inspireert en motiveert of wat de implicaties zijn van hun daden. Denk maar aan Arthur Koestlers The Sleepwalkers: A History of Man’s Changing Vision of the Universe (1959) (over de 17de eeuwse architecten van wat we nu kennen als de wetenschappelijke revolutie) of Christopher Clarks The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 (2012) (over de architecten van WO1).

The Great Awakening

En dan is er ook nog het ‘ontwaken’ als antoniem van ‘ingedommeld zijn’. De frase ‘The Great Awakening’ verwijst naar een aantal religieuze revivals in de Verenigde Staten (The Economist noemt woke overigens ‘The Great Awokening’).

De eerste Great Awakening startte in de late jaren 1720. Predikanten vonden dat hun religie, onder invloed van de Verlichting, te formeel en klinisch werd. Met donderpreken probeerden ze het religieuze vuur van weleer terug aan te wakkeren. Of, zo je wil, opnieuw meer greep te krijgen op hun kudde. Mensen waren grote zondaars maar konden via een persoonlijke relatie met God om vergiffenis vragen en een enkele reis richting hel vermijden.

Ontwaakt, verworpenen der aarde!

Tot slot is er natuurlijk ook nog het emancipatoire ontwaken. In zijn jongste boek schetst Dave Eggers een duister, 1984-achtig pad, waarbij de mens steeds meer ingekapseld wordt via (computer)technologie. Hij gelooft echter dat we het ‘kunnen vermijden als we wakker worden’.

De economische marxisten van weleer richtten zich specifiek tot arbeiders. In haar vertaling van De Internationale roept de dichteres Roland Holst hen letterlijk op wakker te worden: ‘Ontwaakt, verworpenen der aarde. Deze oproep tot militante actie was misschien goed bedoeld, maar we weten allemaal wat voor totalitaire monsters het marxisme uiteindelijk baarde: de mens deugt duidelijk onvoldoende om welke utopie dan ook te realiseren.

Woke heeft wel iets van de marxistische oproep. Het wordt dan ook gezien als een exponent van het culturele marxisme. Allerlei (etnische) minderheden of zwakkere groepen in de samenleving worden benadeeld of gediscrimineerd en moeten opkomen voor hun rechten. Anderzijds richten woke warriors zich ook verwijtend tot de ‘onderdrukkers’: mensen en instellingen die een rol zouden spelen in systematische vormen van onderdrukking en discriminatie. Het zijn zondaars die dringend wakker moeten worden en hun leven beteren. Met de hel kunnen ze helaas niet dreigen, maar individuele (vermeende) ‘zondaars’ kunnen wel via de sociale media aangepakt en gecancelled of ontslagen worden.

Overdreven gemoraliseer

Zoals de economische marxisten van weleer hebben woke activisten zeker een punt: bepaalde groepen in de samenleving zijn het slachtoffer van bewuste en onbewuste vormen van discriminatie of erger. In die zin heeft hun beweging zeker verdiensten. De bombastische termen waarvan ze zich bedienen en die inmiddels al tot de mainstream behoren, zijn echter overdreven moralistisch. Dit gemoraliseer is een gevaarlijk, tweesnijdend zwaard: het is de manier bij uitstek om greep te krijgen op een samenleving maar het kan ook makkelijk escaleren en leidt sowieso tot een problematische, uiterst moralistische en emotionele framing die een rationele discussie bijna onmogelijk maakt.

Discriminatie is bijvoorbeeld doorgaans geen expressie van racisme in de eigenlijke zin van het woord en vaak zelfs niet eens intentioneel. En neen: ons onderwijs is niet ‘kolonialistisch’. Het is wel in bepaalde opzichten geïnspireerd door een westers perspectief (hoe zou het ook anders kunnen?). Zeker nu westerse samenlevingen onherroepelijk diverser worden, moet er meer ruimte komen voor andere interpretaties en invalshoeken. Zonder echter het kind met het badwater weg te gooien.

Om maar iets te zeggen: het eeuwenoude peer review proces ‘cancellen’ omdat het zou getuigen van een westers perspectief, lijkt me op zijn zachtst gezegd geen goed idee.

Een teken aan de wand

Dat overdreven gemoraliseer is niet alleen disfunctioneel en gevaarlijk, het is ook een belangrijk teken aan de wand: mensen die hoog van de morele toren blazen worden vaak mede door heel wat minder verheven motieven gedreven, ook al zijn ze zich daar doorgaans niet eens goed bewust van.

Denk maar aan Columbus, die de Grote Khan ging bekeren, maar in werkelijkheid vooral uit was op het goud van wat hij ‘indianen’ noemde. Of aan kolonialisten, die mensen exploiteerden onder het mom de westerse beschaving te verspreiden of zieltjes te winnen.

Veel van wat als woke bestempeld wordt, lijkt me wel degelijk mede door minder edele motieven gemotiveerd te zijn. Machtswellust bijvoorbeeld, ordinaire wraak, het stigmatiseren van andere groepen, pesten, of het via discriminatie, ‘positieve discriminatie’ en ‘verbeteren’ of ‘dekoloniseren’)van procedures, bemachtigen van vooraanstaande posities.

De totalitaire dreiging

De Israëlische historicus Yuval Noah Harari maakt een onderscheid tussen drie soorten humanisme: het sociale, het evolutieve en het liberale. Die eerste twee stromingen ontaardden in totalitaire systemen: communisme en fascisme. Woke strookt ergens met de derde stroming, al benadrukt ze dus de vrijheden en rechten van minderheden, veeleer dan die van individuen.

Vandaar dat deze beweging, ondanks haar cultuur-marxistische connotaties, zo invloedrijk is in liberale, westerse samenlevingen en met name ook populair is bij een deel van de liberale elite. Ze doet in die zin een beetje denken aan de koekoek of aan parasitaire rupsen die mieren misleiden en exploiteren door hun geluiden na te bootsen. In 2016 wees de Poolse filosoof Ryszard Legutko er in zijn The Demon in Democracy: Totalitarian Temptations in Free Societies op dat moderne, links-liberale democratieën, met hun blind en utopisch geloof in (liberale) vooruitgang en met hun verketteren van iedereen die daar niet voldoende in meegaat, sterk lijken op de communistische dystopie die hij zo goed kent.

Dat ze totalitaire trekjes vertoont, staat buiten kijf, maar het valt af te wachten of de woke beweging zich, mede dankzij het negationisme van mensen die beter zouden moeten weten en het laffe zwijgen of opportunistische meeheulen van tal van anderen, verder kan ontbolsteren tot de nieuwe humanistische nachtmerrie waar hij voor waarschuwde.

Vernor Vinge

Woke warriors of utopische slaapwandelaars?