Anatolij Lebedko (1961) behoort tot de zogenaamde oude oppositie in Wit-Rusland. In 1994 ondersteunde hij nog de verkiezingscampagne van Aleksandr Loekasjenko. Van 1990 tot 1996 was hij lid van de Hoge Raad, het toenmalige parlement. Tijdens het omstreden referendum van 1996 waarbij de president onbeperkte macht kreeg en de Hoge Raad werd ontbonden, kwam het tot heftige confrontaties met de president.

Lebedko werkte mee aan de impeachmentprocedures tegen Loekasjenko en was bevriend met Viktor Gontsjar, voormalig vicepresident en een van de politici die in 1999 werd ontvoerd en vermoord. Van 2000 tot 2018 was Anatolij Lebedko voorzitter van de oppositionele liberaal-conservatieve Verenigde Burgerpartij (OGP). Hij heeft meerdere arresten en gevangenisstraffen achter de rug en is auteur van het boek 108 days & nights in a KGB dungeon. Op 8 oktober 2020 werd hij ontvoerd door onbekenden, waarna al snel bleek dat hij in het beruchte detentiecentrum Okrestina zat.

Momenteel is de jurist weer op vrije voeten. Hij houdt zich bezig met het ontwerpen van een nieuwe grondwet in opdracht van de oppositieraad. Ik sprak op 7 januari met Anatolij.

Communisme

U heeft in 1994 Aleksandr Loekasjenko ondersteund. Weinig mensen in het Westen hebben er een idee van hoe de situatie toen was. Bestond er werkelijk geen betere presidentskandidaat?
Anatolij Lebedko: ‘In die tijd was het voornaamste probleem het communisme. De communisten hadden in de Hoge Raad de meerderheid, ze wilden de ontwikkeling van ons land stoppen. Dat was voor mij de reden om Loekasjenko te ondersteunen. Wij zaten samen in de Hoge Raad en hij behoorde net als ik tot de verenigde organisatie van democratische krachten, waarin zich allen hadden verzameld die een blok wilden vormen tegen de communisten. Loekasjenko stemde onder andere voor de onafhankelijkheid van ons rechtssysteem, voor openheid, vrijheid van meningsuiting, corruptiebestrijding. Mensen die een echte verandering wilden, ondersteunden hem.’

Misschien ook omdat Loekasjenko zich als sterke man opstelde die korte metten zou maken met de georganiseerde misdaad die in Rusland en andere voormalige Sovjetrepublieken welig tierde?
‘Georganiseerde misdaad heeft in Wit-Rusland nooit een echte rol gespeeld. Wel ontstond na het uiteenvallen van het Sovjetimperium een zeer actieve burgerbeweging. Mensen mochten ineens hardop hun mening verkondigen. Ze hoefden niet langer te fluisteren. Er was een grote behoefte aan verandering.’

Actieve burgerbeweging

‘Tussen 1994 en nu bestaat een duidelijke, en direct ook de enige, parallel. Dat is de zeer actieve burgerbeweging. De mensen wilden gerechtigheid, de communistische elite werd door de burgers alleen maar met oneerlijkheid geassocieerd. Men wilde verandering en was op zoek naar een echte Robin Hood. Eentje die de privileges van de elite zou afschaffen, de corruptie zou bestrijden. Iemand die dat ook eerlijk zou doen. En Loekasjenko beantwoordde aan dat beeld. Ten dele was het zeer in zijn voordeel dat hij voorzitter was van de parlementaire commissie ter bestrijding van de corruptie. Die commissie wist hij uitstekend te gebruiken om zichzelf te pluggen. In die tijd kwamen ook alle zittingen van de Hoge Raad op televisie. En Loekasjenko was zeer actief. Hij gaf overal zijn mening over, van gezondheidswezen tot onderwijs en landbouw. Door zijn ontelbare openbare optredens was hij zeer bekend bij de kiezer.’

Impeachment

U heeft de politici Joeri Zacharenko en Viktor Gontsjar en de zakenman Anatolij Krasovski gekend die aan het einde van de jaren negentig spoorloos verdwenen…
‘Met Gontsjar was ik bevriend. Wij zaten samen in dezelfde commissies en maakten deel uit van dezelfde politieke fractie. Nadat Loekasjenko de Hoge Raad had ontbonden, hadden de afgevaardigden die in de oppositie waren gegaan een alternatief parlement gevormd. En tegen het einde van de jaren negentig een commissie om een tweede impeachmentprocedure tegen Loekasjenko te starten. We hadden een uitgebreid rapport opgemaakt van alle overtredingen die hij in al die jaren had begaan. Twee dagen voordat dit rapport officieel zou worden gepresenteerd, verdwenen Viktor Gontsjar en Anatolij Krasovski spoorloos.’

En Loekasjenko wist al over dit rapport en de impeachmentprocedure?
‘Uiteraard, de bekendmaking was aangekondigd. Met journalisten en alles eromheen. Persoonlijk ben ik ervan overtuigd dat het rapport de reden was voor de liquidatie van Gontsjar.’

Opdrachtgever

Dus Loekasjenko was de opdrachtgever?
‘Ik wil niet de functie van rechter op me nemen, maar er is meer dan genoeg bewijsmateriaal. Ik ben direct na de verdwijning ondervraagd door een rechercheur. Na de ondervraging hield hij me in de gang staande en zei: “U denkt toch niet echt dat wij niet weten wat er gebeurd is. Wij hebben meer dan voldoende bewijsmateriaal. In principe kan de zaak morgen voor de rechter.”‘

‘Aanvankelijk werd het onderzoek ook volgens het boekje uitgevoerd. Het toenmalige hoofd van de beruchte gevangenis Volodarka gaf uitgebreide informatie over door wie en hoe eerst Zacharenko en later Gontsjar zijn vermoord. Hij werkte voor een speciale dienst binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken die verantwoordelijk was en nog steeds is voor het uitvoeren van de doodstraf. De executies worden voltrokken met een speciaal dienstpistool dat ook tijdens de verdwijningen werd ingezet. Maar er zijn ook andere getuigen, een KGB-generaal en één van de uitvoerders die eveneens naar het buitenland is vertrokken. De ontvoeringen en moorden werden bevolen door Viktor Schejman, de rechterhand van Aleksandr Loekasjenko. We weten wie de moorden heeft begaan en in wiens opdracht. Het moet alleen voor de rechter komen, dat is het probleem.’

Dictatuur

En het complete rechtssysteem, bestuurlijke posities, KGB, politie en leger bestaan kennelijk uit mensen die 100% trouw zijn Loekasjenko… Hoe zal het mogelijk zijn na de machtswisseling zodanig op te ruimen dat de dictatuur na 10 jaar niet opnieuw de kop opsteekt zoals dat bijvoorbeeld in Rusland is gebeurd?
‘Ik behoor tot degenen die denken dat het zeker niet genoeg is om de mensen die aan de top staan in te ruilen voor anderen. Het complete systeem moet worden veranderd. Ik ben in opdracht van Svetlana Tichanovskaja verantwoordelijk voor het opstellen van een nieuwe grondwet. Dus in principe van het hele politieke systeem in ons land. In de huidige grondwet is alles ondergeschikt gemaakt aan één persoon, de president. Bovendien zijn er bepaalde wetten die boven de grondwet staan. Dat moeten we helemaal veranderen.’

‘En inderdaad ons humane kapitaal. Als we bijvoorbeeld alle rechters die er nu zitten, laten blijven, zullen we enorm gehinderd worden in onze hervormingen. We hebben een enorm aantal nieuwe mensen nodig van buiten het systeem, advocaten, juristen voor mensenrechten, Wit-Russische collega’s die zijn geëmigreerd en dan bijvoorbeeld voor een bepaalde duur terug zouden willen komen.’

Versterk het parlement

De positie van president wordt in ieder geval geschrapt?
‘Wij hebben een publieke presentatie gemaakt van de nieuwe grondwet. Iedereen kan deze inzien en er voorstellen over doen. We gaan er ook een sociologisch onderzoek over houden. En daarbij komt dat we communiceren via het platform Golos (stem, nvda) waar meer dan 100 000 Wit-Russen zich voor hebben geregistreerd. We stellen daarbij een hele rij vragen waarover gestemd kan worden. We willen in ieder geval de machtspositie van de president afzwakken, zodat het parlement de sterkste kracht wordt.’

‘Maar ook de vraag naar onze tweetaligheid is een belangrijk punt. Na tientallen jaren russificatie is het belangrijk het Wit-Russisch nieuw leven in te blazen, zodat het uiteindelijk na een periode van tweetaligheid het Russisch compleet gaat vervangen.’

En bij al die nieuwe initiatieven wordt geen strobreed in de weg gelegd door de autoriteiten?
‘Dat zullen we zien. Nadat ik begin oktober de opdracht van Tichanovskaja kreeg een nieuwe grondwet voor de democratische oppositie op te stellen, werd ik gearresteerd en heb ik 15 dagen in de cel gezeten. Ik dacht eerlijk gezegd dat ik net als de anderen langer zou moeten blijven en mijn arrest verlengd zou worden, maar dat was vreemd genoeg niet het geval.’

Detentie

U bent ook in hongerstaking gegaan?
‘Het was een morele kwestie voor mij. Een protest tegen mijn ontvoering en arrest. Nadat ik mijn advocaat had gezien en bepaalde informatie kreeg waar ik op zat te wachten heb ik de hongerstaking stopgezet.’

Was er een speciale behandeling in de gevangenis? Mensen die in het detentiecentrum aan de Okrestina zitten krijgen normaal gesproken niet de mogelijkheid hun advocaat te spreken.
‘De advocaat kreeg ik niet aan de Okrestina te zien, maar na mijn overplaatsing in het detentiecentrum in Baranovitsji. Ik heb een enorme ervaring in de omgang met het systeem van penitentiaire inrichtingen in Wit-Rusland. Na de gebeurtenissen in 2010 heb ik vier maanden in de KGB-gevangenis gezeten. Daar ondervond ik aan den lijve wat velen nu doormaken. Elke dag werd er geëxperimenteerd met nieuwe foltermethodes, slaan, kou, continu licht, psychische druk. Het is moeilijk mij binnen ons gevangeniswezen nog met iets te imponeren. Voor velen is het nu de eerste keer, dat is een shock, dat kun ik u vertellen.’

Svetlana Tichanovskaja

U heeft een groot aantal oppositieleiders voorbij zien komen in de afgelopen 26 jaar. Over Svetlana Tichanovskaja zei u onlangs dat ze de enige is die 100% onafhankelijk en eerlijk is. Waarop baseert u die mening?

(Svetlana Tichanovskaja besloot zichzelf als kandidaat te laten registreren, nadat haar echtgenoot Sergej Tichanovski in juni 2020 was gearresteerd na een geprovoceerde schermutseling tijdens een verkiezingsbijeenkomst. Tichanovski is een zakenman en blogger en een van de onafhankelijke kandidaten die zeker op 20 tot 30% van de stemmen zou hebben kunnen rekenen. Hij zit nog steeds in de gevangenis. Svetlana Tichanovskaja werd uiteindelijk als enige onafhankelijke kandidaat toegelaten. Ze behaalde volgens de officiële resultaten 10% en moest kort daarna uitwijken naar buurland Litouwen waar ze zich nog steeds bevindt, nvda).

‘Ik denk dat de andere kandidaten zeker contacten hadden met bijvoorbeeld Russische financiële groepen, met politieke partijen in het buitenland. De kandidatuur van Svetlana Tichanovskaja kwam totaal onverwacht. Het was onmogelijk dat zij vooraf iets met iemand had afgesproken. Niet met de Wit-Russische autoriteiten, niet met het Kremlin. Daarom vind ik dat zij een centrale rol moet spelen, we moeten haar ondersteunen.’

Dialoog

Is het geen probleem dat het wiel voortdurend opnieuw moet worden uitgevonden binnen de oppositie? Tichanovskaja zei onder andere dat ze bereid was de dialoog met Loekasjenko aan te gaan. En dat ze graag met Vladimir Poetin wil praten. Dat soort dingen klinken vreselijk naïef…
‘Inderdaad, enkele uitspraken kunnen nogal vreemd overkomen. Ze heeft wellicht tijd nodig, maar het is zeer belangrijk open te blijven naar alle richtingen als dat ook maar de kleinste kans op een uitweg kan betekenen, zelfs als het naïef klinkt. Om ook de mensen mee te krijgen die haar momenteel niet ondersteunen, is het eveneens van groot belang dat ze geen al te radicale uitspraken doet.’

Kunt u mij iets vertellen over de verhouding met Rusland? Waarom spreekt Tichanovskaja voortdurend over een dialoog die ze wil aangaan met het Kremlin? Haar persvoorlichter vertelde me dat er onderhandelingen plaats vinden met bepaalde kringen in Moskou.
‘Ik denk dat zulke onderhandelingen inderdaad plaatsvinden, maar het interessantste aan de verhouding met Rusland is dat Poetin en Loekasjenko een vreselijke hekel aan elkaar hebben. Dat is overduidelijk. Voor Poetin is het zeer ongunstig dat Loekasjenko nog steeds aan het roer staat in ons land. Dat leidt tot een anti-Russische houding die een probleem vormt voor het Kremlin. De vijandschap tegen Loekasjenko wordt geprojecteerd op Poetin. Voor het oog van de wereld moet Poetin hem wel ondersteunen, zowel financieel, als ook op politiek gebied.’

‘Maar in het geheim probeert hij zeker via het door de autoriteiten voorgestelde initiatief over de grondwetswijzigingen Loekasjenko via een achterdeurtje kwijt te raken en met nieuwe politieke krachten, zowel op links als rechts, een maximale invloed te krijgen in ons land. Dat zal echter allemaal achter de schermen gaan gebeuren. Maar Svetlana Tichanovskaja is zeker geen creatuur van Poetin.’

Viktor Babariko

Maar Viktor Babariko wel? (Viktor Babariko was directeur van de Belgazprombank en de gedoodverfde winnaar van de presidentsverkiezingen, hij en zijn zoon werden eind mei 2020 gearresteerd voor verduistering en fraude en zitten nog steeds in de gevangenis, nvda).
‘Dat is mogelijk. Als ik uitga van het feit dat hij jarenlang in een leidinggevende positie voor Gazprom heeft gewerkt.’

Wie financierde destijds de verkiezingscampagne van Tichanovskaja?
‘Niemand. Alles werd gedaan door vrijwilligers. Later toen Viktor Babariko was gearresteerd, en zijn staf zich aansloot bij het team rond Tichanovskaja zijn er kosten voor bijeenkomsten en reizen door het team van Babariko overgenomen. Maar achter Tichanovskaja staat geen oligarch uit Wit-Rusland, Rusland of Oekraïne, dat is zeker.’

Financiële steun

Een laatste vraag, via Tichanovskaja kwam de Europese Unie met de uitspraak dat de economie in Wit-Rusland na de machtswisseling mag rekenen op een ruime financiële steun uit Brussel. Zijn dat soort uitspraken geen koren op de molen van Loekasjenko en zijn propaganda?
‘Er is onlangs een onafhankelijk Brits onderzoek verschenen waaruit bleek dat meer dan 40% van de Wit-Russen geen staatstelevisie kijken en een nog groter aantal geen woord gelooft van wat wordt verteld door de overheid. Dat is drie keer meer dan in Rusland. De meeste Wit-Russen halen hun informatie uit de sociale media en van Telegram-kanalen. Daarom is het in principe oninteressant wat de propaganda met zoiets doet.’

‘Voor ons is de internationale factor van zeer groot belang, ook door een hernieuwde samenwerking tussen Europa en de VS onder Biden. Maar ook de aandacht in buitenlandse media heeft een positieve invloed op onze protesten. We begrijpen echter dat er geen bouwploeg uit Brussel zal komen die een zonnige toekomst voor ons gaat regelen. Maar als er geholpen wordt, dan zou dat heel mooi zijn. De werkelozensteun bij ons bedraagt 8 euro…’

Per maand?
‘Jazeker, per maand. De werkeloze krijgt daarbij werk toegewezen dat hij verplicht is te doen. Daar kan niemand van leven (het gemiddelde nettosalaris in Wit-Rusland bedroeg in november 2020 volgens officiële cijfers van de overheid 1300 Wit-Russische roebel omgerekend € 413, nvda). De economie is hier zwaar te gronde gericht en het sociale systeem is een catastrofe. Een soort van Marshallplan voor Wit-Rusland is broodnodig. De meeste Wit-Russen zien het voorstel uit Brussel daarom ook als iets zeer positiefs. Onze fout in de jaren negentig was dat we veel te veel op politieke vragen focusten en niet met dat wat de mensen echt bezighoudt: de economie en het sociale systeem. Daar brengen we nu verandering in.’

Viktor Schejman

Anatolij Lebedko: ‘Loekasjenko leek de Robin Hood die we zochten’