‘Wie zijn geschiedenis niet kent, is gedoemd haar te herhalen.’

George Santayana (1863-1952)

Poetin is gek geworden, terminaal ziek, een nieuwe Hitler (‘Putler’) of een ordinaire bandiet. En de NAVO of het Westen hebben niks te maken met de oorlog in Oekraïne. Dat is zo’n beetje de rode draad in veel analyses die dezer dagen de revue passeren.

Poetin moge dan wel een onguur figuur zijn, maar dat het Westen niks te maken zou hebben met het geweld in Oekraïne is ook onzin. Voor conservatieve Russen als hij is het ondenkbaar dat de oude Oekraïense toegangspoort tot het heilige Russische rijk westers zou worden.

Met ronduit dwaze uitspraken als ‘Oekraïne is van ons’ (Von der Leyen) blijft het Westen olie op een inmiddels laaiend vuur gooien.

Het einde van de geschiedenis

Na de val van de Berlijnse muur en het verrassend vlot openschuiven van het IJzeren Gordijn was het de bedoeling dat heel de wereld als een blok zou vallen voor ons ‘superieur’ model van de liberale en democratische rechtsstaat (aldus Francis Fukuyama in zijn boek Het einde van de geschiedenis en de laatste mens). Helaas dachten en denken grote delen van die wereld daar anders over. Zou het in dit verband toeval zijn dat het World Trade Center in 1993 al een eerste keer aangevallen werd door islamitische terroristen?

Een smeulend vuurtje

Het post-1989 triomfantalisme van het Westen en de erbij horende assertieve (neoconservatieve) attitude in het Midden-Oosten waren in elk geval slechts olie op een al veel langer smeulend vuur. Er ontstond in de islamitische wereld met name al in de negentiende eeuw een virulente, fundamentalistische reactie tegen de oprukkende verwestersing en het vernederende kolonialisme.

Het zou deze eeuw uiteindelijk uitdraaien op het Al Qaeda van Bin Laden, 9/11 en de vreselijke IS-karikatuur van een islamitische, antiwesterse staat.

Japan

Ook andere culturen reageerden negatief op de verwestersing van hun wereld. Japan deed ooit zelfs voor bijna drie eeuwen de deur op slot voor het opdringerige Westen. (Het ging over tot de sakoku, de isolationistische politiek van het Tokugawa-sjogoenaat.)

Nog in 1970 pleegde de door David Bowie bewonderde extreemrechtse schrijver Yukio Mishima rituele Japanse zelfmoord (seppuku) uit protest tegen de verwestersing van Japan. Ook al was hij zelf verwesterd: hij reisde in Europa en hij sprak Engels. Hij richtte eerder zelfs zijn eigen militie op en probeerde het Japanse leger aan zijn kant te krijgen. De keizer, ooit omschreven als een ‘fort tegen de verwestersing’, moest in ere hersteld worden en Japan moest weer een imperium hebben, zoals voor de Tweede Wereldoorlog.

De toenmalige eerste minister van Japan noemde hem een gek en de mainstream media veroordeelden hem unisono. Een significante minderheid van de Japanners toonde echter enig begrip voor zijn gedrag.

Rusland

Bij gebreke aan boeken over, of onderwijs in, de rijke geschiedenis van averse reacties op de verwestersing van de wereld, weten weinigen dat er ook in Rusland nog altijd een antiwesterse stroming bestaat. Het land werd nochtans al sterk verwesterd in de achttiende eeuw, onder Peter de Grote en Catharina de Grote. Maar dat ging ook daar niet zonder slag of stoot. In de negentiende eeuw bleef er vervolgens discussie bestaan tussen slavofielen en meer westers gezinde Russen.

Het hoeft niet te verwonderen dat het smeulende vuur van die antiwesterse slavofilie opgepookt werd door het vernederende einde van de Koude Oorlog en het daaropvolgende blinde westerse triomfantalisme.Al in 2018 waarschuwde de Russisch-Amerikaanse journalist Vladimir Pozner ervoor dat anti-Amerikaanse gevoelens in Rusland hoogtij vierden en dat de situatie zelfs ronduit angstaanjagend was.

Poetin

Poetin is dus minder een (gek of crimineel) buitenbeentje dan we vanuit het Westen geneigd zijn te denken. In tegenstelling tot de communisten van weleer past hij in die oude slavofiele traditie. Het is in dit verband geen toeval dat hij, als een echte tsaar en overtuigde christen, een symbiotische relatie heeft met de orthodoxe Kerk. Of dat hij zeer in zijn schik was toen Henry Kissinger hem vergeleek met een figuur uit de romans van Dostojevski. Die gevierde schrijver was immers ook een vurige slavofiel.

Zoals Mishima kende Dostojevski Europa goed, maar hij wantrouwde het. Zijn vier voornaamste werken (Schuld en boete, De idioot, Duivels en De gebroeders Karamazov) zijn dystopische waarschuwingen voor wat zal gebeuren indien Rusland niet terugkeert naar haar pre-Peter de Grote-wortels. Een en ander verklaart waarom Poetin het ‘assertieve’ gedrag van de NAVO en de EU zo problematisch vindt en waarom hij het gevaar van de NAVO overschat: dit legitimeert zijn aversie jegens het arrogante Westen.

De Mishima van Rusland

Je zou hem zelfs de Mishima van Rusland kunnen noemen: zijn afkeer zit dieper dan die van de communisten van weleer. Al diende hij geen leger voor zijn antiwesterse kar te spannen: het stond daar al en diende enkel opgekalefaterd te worden.

Oproepen tot het in ere herstellen van de tsaar was al evenmin nodig: hij kon zichzelf kronen tot een nieuwe tsaar. Nog een parallel: waar velen hem gek verklaren, zijn er ook veel Russen die hem steunen, waaronder ook hoogopgeleiden.

Kernwapens

Net zoals Mishima dreigt ook hij bovendien tot het uiterste te gaan. Waar Mishima voor de Japanse zelfmoord bij uitstek ging, is Poetin fan van het oude Russische gezegde dat voor een authentieke (niet-westerse) Rus zelfs de dood mooi is. Een en ander zou kunnen impliceren dat hij zijn toevlucht neemt tot het inzetten van kernwapens. Iets wat volgens een in 2020 gepubliceerd document mag, louter om een escalatie van een militair conflict te verhinderen.

Hij zou daar met name voor kunnen kiezen indien hij helemaal in een hoek gedrumd wordt. Bijvoorbeeld doordat het Westen zijn inkomsten uit olie en gas helemaal drooglegt (en zijn riante goudreserve bevriest) en er chaos uitbreekt in Rusland wegens hyperinflatie.

Pearl Harbour

Er is een historisch precedent: Japan koos in 1941 voor een krankzinnige aanval op Pearl Harbour nadat de Verenigde Staten het land een olie-embargo oplegde. Al was dat maar een culminatie van een ouder antagonisme. Want al ettelijke decennia eerder ging Japan, uit vrees zelf gekoloniseerd te worden, de imperialistische toer op. Met een nieuw, maar dit keer offensief ‘sakoku’.

De ezel en de steen

Lang voor de inval waarschuwden sommigen er trouwens al voor dat het westerse geflirt met ‘Ruslands’ Oekraïne zou leiden tot de vernietiging van dit land.

Liberale EU-brulboei Verhofstadt stond toen op de eerste rij. Het verhindert de man natuurlijk niet om opnieuw de brulboei uit te hangen (precies zoals Fukuyama opnieuw het einde van de geschiedenis voorspelt). Ook al zijn er ook nu weer wijzere mensen die waarschuwen voor de houding van de EU en/of het Westen.

‘Quite terrifying’, noemde de historicus Nicholas Mulder ze zelfs. En dat was voor de recente verklaring (en de Russische reactie erop) van hetzelfde Versailles waar ongeveer honderd jaar geleden het vernederende Verdrag gesloten werd dat mede aan de basis lag van de Tweede Wereldoorlog. O ironie…

Vladimir Pozner

Oekraïne: Koude Oorlog II of Wereldoorlog III