Polen heeft aangekondigd de Russische exclave Kaliningrad (Koningsbergen) alleen nog bij haar vroegere Poolse naam te noemen. De commissie voor standaardisering van geografische namen sprak al op 12 april de aanbeveling uit de Poolse vertaling van de Duitse naam Königsberg te gebruiken. Dit voorstel werd op 10 mei aangenomen door de regering in Warschau.

In officiële documenten en op kaarten zullen de regio en de gelijknamige stad voortaan uitsluitend als Królewiec worden aangeduid. ‘We willen geen russificatie in Polen, dus hebben we besloten om Kaliningrad en de omliggende regio uitsluitend in onze eigen taal te benoemen’, aldus Waldemar Buda, minister van Ontwikkeling en Technologie van de nationaal-conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid.

Poolse krijgsgevangenen

Op 4 juli 1946 werd de voormalige Oost-Pruisische hoofdstad Koningsbergen door de Sovjets omgedoopt in Kaliningrad. Als naamgever diende Michail Kalinin. Kalinin was voorzitter van het Presidium van de Opperste Sovjet die in juni van datzelfde jaar aan kanker was overleden. De naam van de Russische bolsjewiek roept in Poolse kringen nog steeds heftige emoties op. Hij was in 1940 een van de ondertekenaars van een executiebevel van meer dan 21.000 Poolse krijgsgevangenen. De in een dorpje in de oblast Tver geboren Rus had tijdens zijn levensdagen overigens nooit iets met de regio of de stad aan de Oostzee te maken gehad. De naamgeving had hij uitsluitend te danken aan Josef Stalin die hem postuum voor zijn trouwe dienst wilde belonen.

Huis der Sovjets in ruil voor Slot van Koningsbergen

Koningsbergen werd in 1255 gesticht als een burcht van de ridders van de Duitse Orde. De stad vormde tot 1945 het economisch hart van Oost-Pruisen. Op basis van besluiten op de Conferentie van Potsdam annexeerde de Sovjet-Unie de stad samen met de omliggende noordelijke regio. En het zuidelijke deel van Oost-Pruisen werd bij Polen gevoegd. De reeds gedecimeerde Duitse bevolking werd er in de jaren 1947-48 compleet verdreven. Hun plaats werd ingenomen door arbeidersgezinnen uit door de oorlog eveneens zwaar getroffen gebieden van het nieuwe vaderland.

Om de stad compleet te sovjetiseren werd in de jaren zeventig het 700 jaar oude Slot van Koningsbergen opgeblazen om plaats te maken voor het ‘Huis der Sovjets’. Een betonkolos die echter nooit werd afgemaakt, omdat de sterkteberekeningen niet klopten. Tot op heden staat het hoogste gebouw van Kaliningrad vervallen en verloren in het centrum van de stad.

Terug naar de Heimat

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie werd de exclave een subject van de Russische Federatie. Het einde van de communistische arbeidersstaat betekende voor Kaliningrad eveneens het einde van de verboden militaire zone. De stad werd geopend voor toeristen en in de jaren ’90 bestonden er gedurende de zomermaanden zelfs rechtstreekse vluchten uit Duitse steden naar de voormalige heimat. Volgens een bericht in Der Spiegel zou een Russische generaal-majoor tegenover een Duitse diplomaat in 1990 hebben geopperd dat het mogelijk zou zijn de regio Kaliningrad terug te geven aan Duitsland in ruil voor enkele miljarden D-mark. Duitsland voorzag echter grote problemen met de Russische inwoners en met het naburige Polen, zodat de deal niet tot stand kon komen, aldus het weekblad.

Pijnlijk en onrechtvaardig

Zo bleef Kaliningrad Russisch, vernoemd naar een historische figuur die ook in Rusland nog steeds als controversioneel geldt. Negen jaar vóór de naamswijziging van Koningsbergen werd de de naam van het dorpje Podlipki bij Moskou al in Kaliningrad gewijzigd. In 1996, echter, mocht de ruimtevaartpionier Koroljov postuum de naam van de ex-voorzitter van het Presidium van de Opperste Sovjet vervangen.

Igor Stepanov is een voormalig medewerker van het Openbaar Ministerie die al sinds enkele jaren probeert in de Kaukasus straatnamen en wijken die de omstreden naam bevatten te laten wijzigen. ‘Het is bijzonder pijnlijk en onrechtvaardig wanneer de naam Kalinin wordt gegeven aan straten in republieken waarvan de inwoners in door hem ondertekende decreten verraders werden genoemd en daarvoor uit hun huizen werden verdreven. Wanneer de nakomelingen van zijn slachtoffers elke dag gedwongen worden te lopen in de straten die de naam dragen van de moordenaar van hun voorouders,’ aldus Stepanov in 2021 in een interview met Radio Free Europe.

Lesje in geschiedenis

Vanuit het Kremlin reageerde woordvoerder Dmitri Peskov woedend op het initiatief van de Poolse regering. Peskov: ‘Het brengt niets goeds voor Polen. Dit zijn geen onvriendelijke acties meer, het zijn ronduit vijandige acties.’

Ook Dmitri Medvedev had geen goed woord over voor het besluit. ‘Poolse russofoben willen iedereen een lesje in geschiedenis geven. Ze houden niet van de naam Kaliningrad. Ze stellen voor om in plaats daarvan Krulevets te schrijven. Nou, dan geen Kraków meer voor hen, alleen Krakau. Geen Gdansk, alleen nog Danzig. Geen Szczecin, alleen nog Stettin. Geen Poznan, alleen nog Posen. Geen Wroclaw, alleen nog Breslau’, aldus Medvedev op zijn Engelstalige Twitter-account.

Op 9 mei besliste de voorzienigheid — in de vorm van Denis Poesjilin, waarnemend hoofd van de gelijknamige Volksrepubliek — al dat de stad Donetsk drie dagen per jaar Stalino zal gaan heten. De naam Stalino was van 1929 tot 1961 in gebruik voor de grootste stad in de Donbas. Behalve op de dag van de Overwinning zal de stad ook op 22 juni en 8 september naar de beruchte Sovjetleider worden vernoemd.

Waldemar Buda

Kaliningrad door Polen van de kaart geveegd