Op zondag 2 oktober krijgt Filip De Pillecyn in het kasteel van Hamme zestig jaar na zijn dood een herdenkingsfeest, met diens roman Mensen achter de dijk als focus. Hoog tijd om na Boerenpsalm van Felix Timmermans ook Mensen achter de dijk van De Pillecyn te herontdekken.

Journalistiek engagement

De Pillecyn (1891-1962) was tijdens zijn leven één van die toonaangevende Vlaamse schrijvers én intellectuelen voor wie de emancipatie van het eigen volk bovenaan de agenda stond. Zo werd hij al in 1914 door August Van Cauwelaert aangezocht om de eerste redacteur bij de op te richten De Standaard te worden. Hij zou uiteindelijk moeten wachten tot na de Grote Oorlog om zijn journalistiek engagement op te nemen bij de krant die straks zijn honderdste jaargang viert.

Hij zou ook in de jaren 1920 hoofdredacteur van de zakenkrant De Tijd worden en vervolgens het satirische weekblad Pallieter uit de grond stampen. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij wegens culturele collaboratie tot een gevangenisstraf van tien jaar veroordeeld, waarvan hij er vijf effectief zou uitzitten. Tijdens zijn opsluiting in de gevangenis van Sint-Gillis zou hij een journaal bijhouden dat door uitgeverij Doorbraak in 2019 ongecensureerd als Tegen de muur werd uitgebracht.

Transgender

Hij werkte er ook aan zijn roman Mensen achter de dijk, waarin hij het Hamme aan de samenvloeiing van Durme en Schelde uit zijn jeugdjaren doet herleven. Ook deze roman bracht uitgeverij Doorbraak onlangs opnieuw uit, met een uitgebreide inleiding van De Pillecyn-kenner Jean-Pierre Rondas.

Rondas zal zich op zondag 2 oktober in het kasteel van Hamme afvragen hoe je Mensen achter de dijk vandaag zou kunnen verfilmen nadat eerst een oudere VRT-documentaire In de voetsporen van Filip De Pillecyn wordt vertoond. Acteur Warre Borgmans leest voor uit de roman en er zullen ook enkele scènes uit het boek worden opgevoerd. Manu Waegemans, voorzitter van het Filip De Pillecyn Comité, leidt een en ander in goede banen.

De Pillecyn is vooral bekend voor zijn aparte novelle Monsieur Hawarden uit 1935. Hij had hem/haar leren kennen toen hij leraar te Malmédy was. Hij geraakte er gefascineerd door de grafsteen van deze Maria Gillibrand, een vrouw die zich als monsieur Howarden uitgaf. Kortom, De Pillecyn schreef allicht de eerste Nederlandstalige vertelling over een transgender.

Fijnmazige stijl

Lang voordat de geslachtelijke identiteit vandaag in de literatuur hoog op de agenda staat, was ook filmregisseur Harry Kümel al geïntrigeerd geraakt door het korte leven van deze Gillibrand/Hawarden. Zijn verfilming ervan in 1968 was toen een kleine sensatie. Daarna werd het stil rond De Pillecyn totdat Manu Waegemans in 2003 het Filip De Pillecyn Comité oprichtte om diens werk meer in de kijker te plaatsen.

Ondertussen brak ook Louis Paul Boon-biograaf Kris Humbeeck een lans voor het werk van De Pillecyn. Hij pleitte er voor om Mensen achter de dijk in de literaire canon op te nemen maar ving voorlopig bot. Op de 50+1 titels van het Vlaamse literaire pantheon prijkt geen enkele De Pillecyn: noch Monsieur Hawarden, noch Mensen achter de dijk.

En dat is bijzonder jammer, want De Pillecyn heeft een unieke fijnmazige stijl die zonder krachtpatserij of lyrisch geweld er toch in slaagt om een indringend portret van mensen en dingen te schetsen. In Mensen achter de dijk is hij op zijn best. Ik kan me voorstellen dat de vijftigjarige De Pillecyn achter de dikke Brusselse gevangenismuren met heimwee terugdacht aan het landelijke Hamme. Zijn vader was er ooit ontvanger geweest op een stoomboot die tussen Hamme en Antwerpen voer maar daarnaast ook effectenmakelaar.

Touwgaren spinnen

Mensen achter de dijk is echter allesbehalve een idyllisch verhaal. De Pillecyn gaat terug tot het arm Vlaanderen van midden 19e tot begin 20e eeuw toen er door de lokale bevolking nog aan touwslagen werd gedaan. Kinderen van acht jaar hielpen er hun ouders om voor een habbekrats al rennend langs vooraf uitgestippelde paden uit strengen hennep het touwgaren te trekken en te spinnen. Ondertussen hielden de plaatselijke notabelen – van mijnheer pastoor tot de notaris – grote sier, en knepen de katjes in het donker.

Het volk werd er door de lokale elite onder de knoet gehouden en wie buiten de lijntjes kleurde, zou het geweten hebben. De Pillecyn brengt de schoolstrijd van de jaren 1878-1884 en de eerste sociale opstanden haarfijn in beeld. De schoolmeester die niet naar de pijpen danst van de katholieke gemeente moet het ontgelden en de arbeiders die voor een frank meer staken, maken kennis met bruut geweld van de gendarmerie, waarna ze lijdzaam opnieuw aan het werk gaan en nieuwe koorden vlechten tegen de oude prijs.

Het trage leven

Henri, protagonist en alter ego van De Pillecyn, ziet dus hoe zijn dorp verandert. Hij wordt ontvanger van de stomer die de lijn Hamme-Antwerpen doet. Hij leert er de liefde kennen en de grootstedelijke sinjorenwereld: van luxehandschoenen tot bordeelbezoek. Nergens voelt hij zich thuis, tenzij in zijn eenzaam optrekje aan de Durme waar hij als kamergeleerde de wereld overpeinst.

Kortom, De Pillecyn slaagt erin om een fascinerend tijdsbeeld op te hangen van een Vlaanderen dat nu niet meer bestaat én tegelijk een personage te schetsen van alle tijden. Het hoofdpersonage houdt immers van het trage leven en observeren maar stelt nu eens verbijsterd dan weer melancholisch vast hoe zijn medemensen elkaar het leven zuur maken: in werksituaties maar ook in de liefde.

Filmische flair

Het is allicht geen toeval dat Boon-kenner Humbeeck daarom de trom roerde voor het herontdekken van dit literaire meesterwerk van De Pillecyn. Bracht Louis Paul Boon immers niet eveneens met een groot hart voor de proletarische underdog het veranderende Vlaanderen empathisch in kaart? Ja, Boon gebruikte meer modernistische montagetechnieken, zeker in De Kapellekensbaan. (Soms zelfs iets te geforceerd naar mijn smaak.) Maar ook De Pillecyn versnijdt in Mensen achter de dijk de diverse scènes met filmische flair.

Goed dus dat straks ‘de prins van de Vlaamse letteren’ in Hamme wordt ‘herbekeken’, zoals het in de aankondiging heet. Herlees deze grote meneer van het filigrane proza. Monsieur Hawarden en Mensen achter de dijk zijn twee literaire pareltjes van klassieke, internationale envergure.

Warre Borgmans

Beleeft Filip De Pillecyn na Felix Timmermans ook een revival?

Hoe blanke vrek Scrooge een ‘woke’ witte man werd