De expressionistische dichter Georg Heym verdronk twee jaar voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Maar hij had de oorlog zien aankomen. En hij schreef ook over de grootstad. Inspiratiestof genoeg voor de Duitse Blues- en Rockband Schwarzbrenner.

‘Hij die de weg niet weet’, zo omschreef Georg Heym zichzelf in zijn dagboek. Net zoals vele jonge mannen uit een burgerlijke milieu voelde hij zich niet thuis in het Wilhelminische Duitsland, het keizerrijk van voor de Eerste Wereldoorlog. Waar enkele duizenden van hen in oktober 1913 op de berg Hoher Meißner als jeugdbeweging bijeenkwamen op zoek naar een alternatief, schreef Heym eenzaam tot aan zijn vroege dood een jaar eerder woede en vertwijfeling van zich af in drama’s en gedichten.

Hoe oorlog, gebroken figuren, de natuur, de grootstad voor zijn geestesoog verschenen, dat alles zocht zijn uitweg in krachtige, beeldrijke verzen. Zelfkritisch vertrouwde hij zijn dagboek toe: ‘Phantasie zu haben, ist leicht. Wie schwer aber, ihre Bilder zu gestalten.’ (‘Fantasie hebben is gemakkelijk. Hoe moeilijk echter om haar beelden vorm te geven.’). En toch slaagde hij daar virtuoos in: zijn poëzie bulkt van de krachtige beelden, zijn taal is ongemeen rijk en soepel.

‘De god van de stad’

Heym zag op 30 oktober 1887 het levenslicht in Hirschberg (sinds 1945 het Poolse Jelenia Góra). Als kind nam hij de natuur van het ‘Hirschberger Tal’ met al zijn zinnen in zich op. Maar lang zou hij niet blijven wonen in Silezië. Zijn vader verkreeg in 1900 een aanstelling als krijgsauditeur bij het Reichsmilitärgericht in Berlijn. En zo werd Heym op jonge leeftijd al gauw ondergedompeld in wat toen een van de meest dynamische steden van Europa was.

De stad, ook in haar bedreigende gestalte, zou een dominerend thema worden in zijn lyrisch oeuvre. Het gedicht Der Gott der Stadt personifieert — niet ongebruikelijk bij de expressionisten — de stad als een donkere, van woede vervulde god: ‘Auf einem Häuserblocke sitzt er breit./Die Winde lagern schwarz um seine Stirn./Er schaut voll Wut, wo fern in Einsamkeit/ Die letzten Häuser in das Land verirren.’

Noodlot

Vader Heym zag voor zijn zoon een carrière als jurist weggelegd. Georg studeerde zonder veel geestdrift rechten in Würzburg en Berlijn. Hij voelde zich onbegrepen en zocht zijn toevlucht in het schrijven van gedichten. In Berlijn kwam hij in contact met de ‘Neuer Club’, een literaire club die in 1909 gesticht was door literaten als Kurt Hiller en Erich Loewenson. Hij mocht gedichten voordragen tijdens enkele literaire avonden. Ze vielen ook in de smaak bij Franz Pfemfert, die later bekend zou worden als de uitgever van het expressionistische tijdschrift Die Aktion. Pfemfert publiceerde vooraf enkele gedichten van Heym in het tijdschrift Der Demokrat.

De beroemde uitgever Ernst Rowohlt merkte ze op en was zo enthousiast dat hij een jaar later, in 1911, de eerste dichtbundel van Heym onder de titel Der ewige Tag uitgaf. De recensent Herbert Eulenberg schreef in de Berliner Zeitung van 5 januari 1912: ‘Wir wollen uns den Namen Georg Heym merken!‘ (‘We willen ons de naam Georg Heym goed in de oren knopen!’). Heym begon literaire roem te vergaren.

Op het professionele vlak overwoog hij om ofwel officier, ofwel diplomaat te worden. Toen sloeg het noodlot toe. Op 16 januari 1912 — enkel dagen na de loftuiting van Eulenberg — ging Heym met zijn boezemvriend Ernst Balcke schaatsen op de toegevroren Havel in Berlijn. Op een bepaald moment zakte Balcke door het ijs. Heym probeerde hem vergeefs uit het water te redden en kwam daarbij zelf om het leven. De nieuwe ster aan het literaire firmament van Duitsland was amper 24 jaar.

Oorlog

Twee jaar later brak de Eerste Wereldoorlog uit. Had Heym hem zien aankomen? Uiteraard waren er al heel wat crises geweest waarbij de oorlog na diplomatiek overleg of dreigement telkens op het nippertje was afgewend. En toch drukt het gedicht Der Krieg (De oorlog) dat voorvoelen van de ‘Grote Catastrofe’ zo beklemmend uit dat Heym als een visionair overkomt. De aanhef van het gedicht grijpt de lezer naar de keel: ‘Aufgestanden ist er, welcher lange schlief,/ Aufgestanden unten aus Gewölben tief./ In der Dämmrung steht er, groß und unerkannt,/Und den Mond zerdrückt er in der schwarzen Hand.‘ (‘Opgestaan is hij die lang sliep,/Opgestaan vanuit de fundamenten diep./In de schemering staat hij, groot en niet-herkend,/ En de maan plet hij in zijn zwarte hand.’).

Zuil

Oorlog, verval, het demonische, het is Georg Heym allemaal niet vreemd. Bekend is ook zijn gedicht over Ophelia, de geliefde van Hamlet die de verdrinkingsdood stierf: ‘Im Haar ein Nest von jungen Wasserratten,/Und die beringten Hände auf der Flut/ Wie Flossen, also treibt sie durch den Schatten/ Des großen Urwalds, der im Wasser ruht.‘ (‘In het haar een nest van jonge waterratten,/ En de geringde handen op de vloed/ Zoals vinnen, zo drijft zij door de schaduw/ Van het grote oerbos, dat op het water rust.’).

Duistere verzen, en toch, Heym kon ook zachte liefdesgedichten tevoorschijn toveren: ‘Deine Wimpern, die langen,/Deiner Augen dunkele Wasser,/Laß mich tauchen darein,/Laß mich zur Tiefe gehen.’ Verzen, opgedragen aan zijn vriendin en muze Hildegard Krohn (die in 1943 in Auschwitz-Birkenau vermoord werd). Het graf van Heym op het kerkhof van de Luisengemeinde (Berlijn/Charlottenburg) werd in 1942, na het aflopen van de grafrechten, geruimd. In 2009 plaatsten bewonderaars er een zuil met het Griekse opschrift KEITAI (Hij rust).

Muzikaal monument

Een ander monument voor de jonggestorven dichter is door de Duitse rock- en bluesband Schwarzbrenner opgericht. De band uit Düsseldorf vertolkte op verschillende CD’s zijn gedichten, onder meer op de dubbel-CD Heymkehr (2012), een hommage naar aanleiding van Heyms 100ste sterfdag. Zanger Wolfgang Becker was in 1980 tijdens familiebezoek in Oost-Berlijn in een boekhandel gestoten op de bloemlezing die de DDR-dichter Stephan Hermlin van Heyms werk had verzorgd. Becker begon er nieuwsgierig in te lezen en is sindsdien in de ban van Heym.

De coronapandemie heeft een concert van Schwarzbrenner in Jelenia Góra, de geboortestad van Heym, verhinderd. Maar misschien komt het er ooit nog van. Een mooier eerbetoon aan Heym is nauwelijks denkbaar. Intussen kan de muziekliefhebber genieten van de sterke, krachtvolle muziek van Schwarzbrenner (zie link naar de website). Muziekspecialist Dr. Wilfried Darlath getuigt over de band: ‘Aufgrund der gelungenen [geslaagde] Wort/Musik-Symbiose nimmt die Band im positiven, weil anspruchsvollen [veeleisende] Sinne eine originäre Position im Spektrum deutscher Blues-/Rock-Interpreten ein.’

Wilfried Darlath

Blues, rock en een visionaire poëet