Ja, ze hebben bestaan en ze waren met 1 miljoen: Russen die meevochten met de Duitsers. In ‘Met Hitler voor moedertje Rusland. De geschiedenis van patriottische sovjet-collaborateurs’, belicht historicus Perry Pierik hun belevenissen en hun motovatie. Luc Pauwels sprak met hem.

Sovjet-Rusland en nazi-Duitsland sloten op 23 augustus 1939 een ‘niet-aanvalsverdrag’, ook bekend als het Molotov-von Ribbentroppact. Wat bezielde beide partijen die ideologisch mijlenver uit elkaar stonden om dit verdrag af te sluiten?

Pierik: ‘Er zijn voortdurend samenwerkingsverbanden geweest tussen Duitsland en de Sovjet-Unie. Beide landen waren ‘paria-staten’ na de Eerste Wereldoorlog. Duitsland omdat het verliezer was en gezien werd als veroorzaker van de Eerste Wereldoorlog. De Sovjet-Unie vanwege de Russische revolutie en het communisme. Ze werden uitgesloten bij de Volkerenbond, en zochten steun bij elkaar.’

‘Via het Verdrag van Rapallo (1922) kwam het tot samenwerking. Dat vlakte af na 1933, toen Hitler aan de macht kwam, maar via allerlei oude constructies, vaak op militair gebied en teruggrijpend op oude afspraken van de toenmalige opperbevelhebber van het Duitse leger Hans von Seeckt, bleef een samenwerking bestaan. De geopolitieke belangen van Berlijn en Moskou waren gelijkluidend in Midden-Europa. Beiden regimes wilden hun invloed uitbreiden.’

Lebensraum

Toch viel Hitler op 22 juni 1941 de Sovjet-Unie binnen. Wat was zijn motief?

‘De deelbelangen in Midden-Europa stonden een uiteindelijke oorlog niet in de weg. Hitler geloofde dat bij handhaving van de status quo Duitsland ten onder zou gaan. De buitenlandse politiek was dan ook sterk gericht op het verkrijgen van ‘Lebensraum’, (leefruimte) in het oosten. Deze ideeën werden gevoed door de politieke denkers van die tijd, die spraken over ‘Bewegungsfreiheit’ en ‘Raumüberwindung’, als noodzakelijke krachten voor een imperium. Daarnaast werd het communisme als een ‘Joodse kwestie’ gezien en vormde zodoende de erfvijand van de nazi’s.’

Het offensief liep al snel vast. Waar lag de Duitse inschattingsfout?

‘Nazi-Duitsland had nimmer langer dan zes weken aan een stuk gevochten. De enorme afstanden in de Sovjet-Unie legden een enorm beslag op de technische mogelijkheden van nazi-Duitsland. De logistiek was ook een probleem. Het Duitse leger was snel in de breedte opgebouwd, maar diepte ontbrak. Noodzakelijke wapensystemen waren ook nog onvoldoende uitontwikkeld. Diverse standaardwapens, houwitsers bijvoorbeeld, ontbraken of waren in te geringe mate aanwezig.’

‘Een strategische luchtmacht, zoals de westelijk geallieerden ontwikkelden, ontbrak. Daarbij startte nazi-Duitsland de oorlog met de Sovjet-Unie met het oog op de bodemschatten, maar had het zelf te weinig olie om de oorlog goed te voeren. Onderweg naar Stalingrad lag het 6de leger een week stil in de Kalmückensteppe, omdat de benzine op was.’

Antibolsjewistisch

Wie was generaal Andrej Vlassov en waarom veranderde hij van kamp?

‘Vlassov werd gezien als een van de belangrijks Sovjetgeneraals. Hij leidde aanvankelijk een korps, en werd later ingezet om het front aan de Wolchov bij Leningrad weer in beweging te krijgen. Hier was een groot Russisch leger ingesloten. Daar werd hij krijgsgevangen gemaakt. Vlassov werd verhoord door de Duitse militaire inlichtingendienst in Lötzen en die zagen al snel in hem een bruikbare bondgenoot. Vlassov was in de kern antibolsjewistisch en was in zijn hart bovenal een Russisch nationalist. Hier lagen kansen voor de Duits-Russische samenwerking.’

Waren er naast deze Russen nog andere ‘Oost-volkeren’ die meevochten aan de Duitse kant?

‘Er was vrij brede sympathie voor een samenwerking van sovjet-volkeren met nazi-Duitsland. Dat had meerder redenen. Het Kremlin had de godsdienstbeoefening van de mensen sterk beknot en het eigen nationale karakter kort gehouden. Deze politiek van Moskou zette veel kwaad bloed. Berlijn speelde daar handig op in. Hoewel de nazi’s de Sovjetvolkeren als ‘Untermenschen’ beschouwden, was er toch meer culturele vrijheid dan onder Stalin.’

‘Daarnaast werden de mannen voor militaire hand- en spandiensten gevonden in de gevangenkampen. Daarin was het leven meer dan slecht, velen stierven letterlijk van de honger. Nieuwe samenwerkingen kwamen hierdoor op gang. Aan de spits van een van de moskeeën van de Krimtataren wapperde een hakenkruisvlag, hetgeen symbolisch was voor de samenwerking.’

Moslimeenheden

Is het waar dat de Wehrmacht een eigen imam-opleiding had?

‘Op 12 november 1944 kwam de imam-opleiding binnen de Wehrmacht van de grond. De SS bestelde korans om de eigen officieren in te wijden in de geheimen van de islam, en de soldaten mochten speciale vignetten op het uniform dragen om hun etnische en religieuze identiteit uit te dragen. Moslimeenheden bij het leger en de Waffen-SS hadden inderdaad hun eigen imams. Sommige Duitse officieren gingen over tot de islam, om zo beter aansluiting bij hun troepen te krijgen, zoals Wilhelm Hintersatz, die zijn naam wijzigde in Harun el-Raschid Bey.’

Wie was Amin al-Hoesseini en welke rol speelde hij aan de nazi-kant?

‘Amin al-Hoesseini was de grootmoeftie van Jeruzalem, een achteroom van Yasser Arafat. Hij nam een strijdbare positie in en was daardoor in het heilige Land in opspraak gekomen bij de Britten. Hij zocht steun bij nazi-Duitsland, die hem als een coryfee binnenhaalden. Hij inspecteerde moslimvrijwilligers van de divisie ‘Handschar’ (kromzwaard) in Bosnië en bezocht zelfs Auschwitz. Hij ging op audiëntie bij Hitler en Himmler en was een overtuigd antisemiet. Hij predikte de Jihad tegen het godloze bolsjewisme en hielp islamitische vrijwilligers ronselen.’

Showproces

Hoe verging het generaal Vlassov in 1945 bij de Amerikanen?

‘De Amerikanen werden verrast door een groot Russisch vrijwilligersleger aan Duitse kant aan het einde van de oorlog. Toen de oorlog voor Berlijn steeds ongunstiger verliep gaven de Duitsers Vlassov en zijn Russische nationalistische ideeën, steeds meer ruimte. De oprichting van een Vlassov-leger, dat aan het einde van de oorlog in Tsjechië opereerde, was het gevolg.’

‘Vlassov probeerde zijn manschappen bij de Amerikanen te laten capituleren. Maar die hadden afspraken met Stalin gemaakt om de Russen uit te leveren aan Moskou. Vlassov kon op zekere sympathie rekenen en er werden kansen geboden om te ontsnappen. Vlassov wilde echter zijn manschappen niet in steek laten. Die trouw heeft hij met zijn leven moeten bekopen. Hij werd uitgeleverd en in Moskou bij een showproces ter dood veroordeeld.’

En Theodor Oberländer, toch een van Hitlers vertrouwensmannen in dit dossier?

‘Oberländer was zowel officier als denker op het gebied van de Duitse etnische politiek, de ‘Volksgruppenpolitik’. Hij was een kenner van de regio en schreef verschillend memoranda waarin hij pleitte voor vergaande samenwerking met antibolsjewistische krachten binnen de Sovjet-Unie. Hitler, die altijd wantrouwig stond tegenover deze plannen, torpedeerde de meeste van zijn ideeën.’

‘Oberländer overleefde de oorlog en de regering Adenauer haalde hem binnen als Oost-Europa expert. Hier achtervolgde het verleden hem. De Sovjet-Unie vervalste documenten om Oberländer oorlogsmisdaden in de schoenen te schuiven. In werkelijkheid had Oberländer geageerd jegens excessen tegen Sovjet-krijgsgevangenen toen hij die in 1942 aantrof op het schiereiland van Taman, aan de voet van de Kaukasus. Uitgeputte Sovjetkrijgsgevangenen waren door Duitse troepen tijdens een voetmars van Salawi-Janskaja naar Temrjuk, richting Durchgangslager (Dulag) 183, doodgeschoten. Oberländers politieke positie was desondanks niet meer houdbaar.’

Beladen episode

Waarom is de balans van deze dramatische episode zo lastig?

‘De collaboratie van de Sovjetvolkeren met nazi-Duitsland is en blijft beladen. Enerzijds waren zij vrijheidsstrijders, die ageerden tegen het communisme, en opkwamen voor het Wilsoniaanse recht op zelfbeschikking. Anderzijds werkten zij daarom samen met nazi-Duitsland, waardoor zij automatisch in het verkeerde kamp terecht kwamen. Verschillende militie -eenheden opereerden samen met de beruchte Duitse Einsatzgruppen tegen Joden en communisten.’

‘Mensen als Vlassov hebben geprobeerd de mogelijkheden van hun tijd aan te pakken om de geschiedenis voor hun volk te kunnen draaien. Dat pakte door de nederlaag van nazi-Duitsland en de halsstarrige Duitse bezettingspolitiek en rassen ideeën verkeerd uit. Daardoor waren er aan het einde alleen verliezers.’

Het boek van Perry Pierik ‘Met Hitler voor moedertje Rusland’ is hier te koop.

Wilhelm Hintersatz

Die Russen die meevochten met de Duitsers…