De beste film over racisme ooit! Do the Right Thing (1989) werd in 1999 al door de Library of Congress als waardevol filmerfgoed opgenomen. Nu is de film opnieuw uitgebracht in een 4K-restauratie. Spike Lee’s klassieker is brandend actueel. Geregisseerd, geschreven, geproducet en gespeeld door de bekendste filmer uit de Afro-Amerikaanse gemeenschap.

Brandend actueel

In de multiraciale New Yorkse wijk Bedford-Stuyvesant drukt een agent met zijn wapenstok de keel van een zwarte zo lang dicht dat hij stikt, om na rassenrellen Sals pizzeria te beschermen. Actueler kan haast niet met de huidige situatie in Amerika voor ogen.

Ook dertig jaar geleden sloeg de film in als een bom. ‘A day to remember’ voor de eerste date van Obama en zijn Michelle. Ook Trump werd voor de eerste keer in een film vernoemd: Sal overweegt zijn pizzatent te sluiten om plaats te maken voor een luxe torenflat, Trump Pizza genoemd.

Voor velen was de film de springplank naar populariteit: Samuel L. Jackson (Señor Love Daddy), Giancarlo Esposito (Buggin Out), Bill Nunn (Radio Raheem), de Koreaan Steve Park (Sonny), Rosie Perez (Tina) en John Turturro (Pino). De vorig jaar overleden acteur Danny Aiello (Sal) kreeg een Oscarnominatie. De film zelf slechts één voor beste scenario. En niets voor Spike Lee. De Oscar ging toen naar het stereotypen bevestigende Driving Miss Daisy. Ook de klimaatproblematiek debuteert in Lee’s film: het is er zo bloedheet dat bij dergelijke temperaturen de poolkappen zouden smelten zodat New York overstroomt.

40 aren en een muilezel

In Cannes werd de film in competitie vertoond. Tijdens een interview vroeg ik Spike Lee waarom zijn productiemaatschappij zo’n vreemde naam had: 40 aren en een muilezel. Bijzonder onvriendelijk verweet hij mij en de andere witte filmjournalisten, toen nog in het pre-gsm-tijdperk, dat we de historiek achter de naam ‘Forty Acres and a Mule’ wel eens op voorhand hadden mogen opzoeken.

Die verwees immers naar de nooit ingeloste belofte dat zwarten die tijdens de burgeroorlog meevochten met het noorden, land en een muilezel zouden krijgen, te zien trouwens in Gone with the Wind en The Birth of a Nation. Slaan deed hij niet, maar toen juryvoorzitter Wim Wenders de Gouden Palm uitreikte aan Soderbergs Sex, Lies and Videotapes dreigde hij: ‘Dat Wenders maar uitkijkt want er ligt een Louisville Slugger baseball bat klaar met zijn naam erop.’

Genocide en slavernij

Een koleriek en ja, racistisch kereltje dat met veel lef de rassenproblematiek onder de aandacht brengt. Vandaag, meer dan vijftig films later, waaronder een bijzonder geslaagde biopic over zijn held Malcolm X (1992), zorgen zijn militante uitspraken nog steeds voor controverse. Hoewel hij als allereerste Afro-Amerikaan juryvoorzitter had moeten zijn op de 73ste editie van Cannes 2020, neemt de geëngageerde filmmaker geen blad voor de mond en komt hij onverbloemd voor zijn mening uit.

‘De Amerikaanse geschiedenis draait rond genocide en slavernij‘, blijft hij herhalen. Ook in zijn films verspreidt hij die boodschap. Zijn twee meest recente films Da 5 Bloods en BlacKKKlansman illustreren dat perfect. In laatstgenoemde laat hij Harry Belafonte zelfs een lezing geven over de lugubere lynch- en roosterpartij van Jesse Washington voor 10 000 toeschouwers. Achteraf konden die postkaarten kopen van de ‘nigger BBQ’. De KKK is het onderwerp van die film, gebaseerd op de memoires van de Afro-Amerikaan Ron Stallworth. Die infiltreerde samen met zijn Joodse collega in de KKK. Een zwarte en een jood in de Ku Klux Klan? Met deze nochtans op waarheid gebaseerde komische premisse kon Spike Lee niet anders dan de entertainmenttoer opgaan.

Da 5 Bloods

In Da 5 Bloods (2020), nu te zien op Netflix, loopt het prekerige uit de hand. Zo raakt Lee het spoor kwijt in zijn eigen verhaal over vier veteranen die in Ho Chi Minhstad samenkomen om op zoek te gaan naar het stoffelijk overschot van de vijfde blood, vertolkt door Chadwick Boseman uit Black Panther, en… een verborgen schat. De flashbacks, gefilmd in kleiner tv-formaat, bulken van inspiratieloze vechtscènes. Da 5 Bloods laveert tussen een zwarte Rambo-actiefilm, een buddy-film en een schattenjacht met als gouden tip: een schop en een grote boodschap. The Treasure of the Sierra Madre (1948) meets Apocalypse Now (1979); Richard Wagner meets Marvin Gaye!

Als boegbeeld van de Afro-Amerikaanse ontvoogding, wil Lee vooral een geschiedenisles geven. In het archiefmateriaal vinden we Muhammad Ali’s weigering om in Vietnam te dienen. We leren dat Crispus Attucks als eerste zwarte viel in de Amerikaanse Revolutie. Milton L. Olive III was dan weer een achttienjarige zwarte soldaat die zich in 1965 op een granaat wierp om zijn medesoldaten te redden en daarvoor postuum de Medal of Honor kreeg. Wat een verschil met (de witte) kapitein William Calley, verantwoordelijk voor het bloedbad van Mỹ Lai! Erg subtiel is het allemaal niet: al wat wit is, shit is, sla dood. Onbegrijpelijk dat Da 5 Bloods vele Amerikaanse critici weet te bekoren, terwijl Lee’s meesterwerk door velen als gevaarlijk en ongepast wordt beschouwd. Joe Klein in New York Magazine beschreef de eindscène van Do the Right Thing zelfs als ‘one of the stupider, more self-destructive acts of violence I’ve ever witnessed.’

Griekse tragedie

Is de structuur van Da 5 Bloods een zootje, dan is die van Do the Right Thing de eenvoud zelf. Zonder zijn gevoel voor humor te verliezen, schildert Lee ons een portret van de relatie tussen een twaalftal personages op één plaats binnen de 24 uur op de heetste dag van de zomer van 1985. De klassieke drie-eenheden van plaats, tijd en actie van het Griekse drama, het koor incluis! Dat koor bestaat uit drie werkloze oudere mannen die onder een parasol tegen een rode muur op alles commentaar geven en filosoferen over de ware natuur van Afro-Amerikanen. Pizzabezorger Mookie, Lee zelf, is zowat de go-between tussen blank en zwart.

Why are there no brothers on the wall?

Al vanaf het begin test Lee onze racistische verwachtingen. Nee, Mookie is noch pooier, noch drugsdealer! Het jonge meisje in zijn bed is geen prostituee maar zijn zus. Het geld dat hij telt komt niet van een drugsdeal maar van Sals pizzeria, waar hij pizza’s bezorgt voor de hele buurt. Een multiraciale stadswijk met Mother Sister als wijze matrone en Da Mayer als lokale dronkaard die nog steeds de onderdanige Uncle Tom-attitudes belichaamt.

Daartegenover staat de nieuwe jongerengeneratie met drie profetische figuren. Activist en ruziestoker Buggin Out zal het vuur aan de lont steken en de rellen uitlokken door in Sals pizzazaak de vraag te stellen: ‘Waarom hangen er geen zwarten aan de Wall of Fame?’ Met zijn draagbare radiocassetterecorder die steeds opnieuw het anti-apartheid nummer Fight the Power van rapgroep Public Enemy afspeelt, zit Radio Raheem op dezelfde golflengte. ‘Fight the Power that allows no brothers on the wall.’

Niet toevallig danst Mokie’s liefje Tina tijdens de begingeneriek op dit opruiend liedje… met bokshandschoenen. Ook niet toevallig komt dorpsidioot Smiley dikwijls langs om zijn twee verfomfaaide foto’s van Martin Luther King en Malcolm X te verkopen, altijd wanneer de protagonisten moeten kiezen tussen al dan niet geweld gebruiken.

Wake up, wake up!

Wat die personages gemeen hebben, is dat ze allen geïntroduceerd worden via de ‘wake-up call’ van DJ Señor Love Daddy: ‘Wake up’, ‘wake up’ zijn zowel de eerste als de laatste woorden van de film. Wake up om aan de heetste dag van hun leven te beginnen, letterlijk en figuurlijk. Zoals in het echte leven zijn Lee’s personages noch helemaal goed, noch helemaal slecht, evenmin als Mookie’s baas, de Italiaan Sal en zijn twee zonen Pino en Vito.

Wij zijn allen racist, en da’s een feit, meid

Er zijn wel vijf raciale incidenten, zoals de witte fietser die per ongeluk Buggin Outs schoenen besmeurt, vooraleer alles ontspoort. Verwijten worden naar elkaars hoofd geslingerd tot de haatwoordenschat losbarst. Een automobilist wiens auto wordt ondergespoten, wil dat de politie ‘Moe and Joe Black’ arresteert! Haat en raciale spanningen worden opgebouwd. De Italianen zijn ‘dago, wop, garlic-breath pizza-slinging Vic Damones’ en de Koreaanse winkelier Sonny is ‘a slant-eyed, me-no-speak-American kickboxer’

Tot er een dode valt en het niet de radicale zwarten zijn die de aanzet geven om Sals pizzeria te vernielen maar Mookie. De brave pizzabezorger die werkt voor Sal, de meest tolerante Italiaan, wiens pizza’s een generatie zwarten hebben (op)gevoed en die verliefd is op Mookie’s zus.

Rassen bestaan niet

Lee wijst niet met de vinger en geeft geen simpele stereotiepe oplossingen waar onderdrukte zwarten solidair de witte duivels trotseren. Integendeel, wanneer Buggin Out een boycot vraagt van Sals pizzeria krijgt hij als antwoord: ‘Je zou beter je kapper boycotten die je haar verkloot heeft!’

Spike Lee biedt geen pasklare antwoorden en weigert ook te zeggen wat ’the right thing’ is. ‘Denk niet links, denk niet rechts, maar denk na’, lijkt hij te suggereren met zijn twee eindcitaten. Eerst ‘Die oude wet “oog om oog” laat iedereen blind achter’, van Martin Luther King en last but not least, ‘Ik noem het zelfs geen geweld als het zelfverdediging is. Ik noem het intelligentie.’ En daarmee heeft Malcolm X het laatste woord. Racisme floreert in onze gepolariseerde maatschappij, maar rassen bestaan niet, enkel pigment. En da’s nu eindelijk erkend, vent.

William Calley

17 november. Historische dag: de Fluwelen Revolutie woedt in Praag

31 maart. Historische dag: Joris De Leeuw dienstweigeraar

Do the Right Thing: beste film over racisme heruitgebracht