Francis Fukuyama is de gevallen profeet. Leedvermaak is vies, echter mag. De Japanse Amerikaan maakte de blits met Het einde van de geschiedenis en de laatste mens. In 1992 voorspelde hij dat het liberalisme de baas werd en wereldwijd leer en praktijk zou worden. In een nieuw werk biecht hij over zijn dwaling.

Een popprofeet buigt de knie voor de rommelhoop die de wereld geworden is sedert 2008. De Nieuwe Hunnen uit Moskou die Oekraïne martelen zijn een symbool. Liberalism and Its Discontents van Francis Fukuyama is een ootmoedige biecht over een intellectueel kukeleku. De Tijd van de Liberale Hoogmoed zijn de twintig jaren tussen 1989 tot 2009. Het communisme was kapot, de democratie een uitdijende politieke standaard, de markt ronkte op alle continenten, de overwinning van de liberale recepten was onomkeerbaar. Met uitzondering van China, maar dat zou bijdraaien, werden handelsakkoorden afgesloten en openden de grenzen. De evangelist van die revolutie was Francis Fukuyama en zijn Het einde van de geschiedenis en de laatste mens van 1992.

Nuancering

In de voorbije tien jaar is het liberalisme à la Fukuyama op de terugtocht. Fukuyama is niet te trots om zelf die vaststelling te hebben gemaakt. Hij publiceerde sedert 1992 boeken over biotechnologie, identiteit, de oorsprong van de politieke structuren. In Liberalism and Its Discontents verguist hij niet zijn basisleer, de liberale gedachte. Hij brengt wel nuanceringen en antwoorden aan op de kritiek van links en rechts. De Amerikaanse politoloog is niet te hovaardig om zijn triomfalisme van voor dertig jaar te breidelen. De hoofdstelling in zijn nieuwe worp is dat de liberale democratie, met haar economische component, de beste manier is om een samenleving te ordenen. Er moet echter meer eerbied gelden voor traditie en klassieke levensvormen. Fukuyama en Mark Elchardus, met Reset (Ertsberg 2021), naderen mekaar. Fukuyama vanuit rechts, Elchardus vanuit links. Liberaal toverpoeder is onbestaande en nederigheid een deugd.

Rijnlands Model

Waar de Yankee Fukuyama in 1992 en 2022 voorbij fietst, is het Rijnlands Model de werkelijke economie van Duitsland, Nederland en Vlaanderen. Een economie waarin er samenwerkingsbereidheid is tussen overheid, werkgevers en werknemers. Een economie met vooraan het welbevinden van de partners. Een economie die een alternatief biedt voor de individualisering, het materialisme en de onevenwichtige groei van de VS en Groot-Brittannië. Het Rijnlands Model past bij Fukuyama’s bekering. De voorhoede van de liberale economische opinievorming in Vlaanderen—het magazine Trends en het dagblad De Tijd—hebben zich nooit laten opjutten door het ultraliberalisme. Ze bleven in woord en voorbeeld Rijnlands.

Internationaal leidde de liberale hoogmoed van 1992 tot geweren en bommen om democratieën op te dringen in islamstaten met bloeddorstige dictators. Bagdad, Damascus, Aleppo, Koerdistan telden hun doden onder de globalisering. De liberale voorhoede was zo blind dat zij de waarden van haar leer vanzelfsprekend en universeel vond. Modus mochten zij te vuur en te zwaard opgelegd worden. Verwacht werd dat de tegenstanders de liberale bevrijders, met de teksten van Adam Smith in hun achterzak, met bloemenkransen zouden verwelkomen.

Financiële crisis

Internationaal en nationaal was de financiële crisis van 2008 de ogenopener voor de neergang van de arbeidersklasse. Ook Vlaamse PDG’s kochten polshorloges van 350.000 euro die zij voor hun kantoordeur lieten stelen. Die superklasse en haar middenstandsvolgelingen profiteerden als enige maatschappelijke groepen van de liberale kermis. Markteconomieën zijn waardevol. Er wordt echter vergeten dat zij leiden tot onevenwicht tussen maatschappelijke groepen door de internationale wedijver en de massa-inwijking van goedkope en kneedbare werkmensen. Zij aan het roer zagen hun eigen vooruitgang en die van hun soort. Niet de achteruitgang van miljoenen mensen in de sokkel van de maatschappij. Als de profijten van de economische groei vloeien naar de hogere middenklasse en de top, is het vrije gekir blablabla voor de massa’s.

Populisme

In de ontgoocheling die het liberalisme zaaide bij de grootste volksgroepen wortelt de populistische revolte vanaf 2016. De populisten vielen de internationalisten ofte globalisten aan. Ze boorden de nationalistische ofte patriottische gevoelens van het volk aan. De liberalen, kijk naar de ijdeltuit Verhofstadt, deden alsof de transnationale instituten—EU, VN, NAVO—willens nillens de natiestaten zouden wegvagen.

Fukuyama schrijft in zijn nieuwste boek: ‘De liberale theorie heeft grote moeilijkheden om klare grenzen te trekken rond zijn eigen gemeenschap/community, en uit te leggen wat het moet betekenen voor de mensen binnen en buiten die grens’. Opnieuw, Mark Elchardus zal verheugd knikken bij deze passage. Het liberalisme is gegrondvest op de aanspraak van alomtegenwoordige en gelijke menselijke waardigheid. Dit ideaal botst met de politieke werkelijkheid van de natiestaat.

Hoe die botsing bedwingen? Richard Reeves van de Amerikaanse denktank Brookings Institution verwijst in een commentaar op Fukuyama naar de filosoof William Galston en zijn ‘modus vivendi liberalisme’. Een liberalisme dat zijn universele verwaandheid en opgeblazenheid versnijdt met eerbied voor de veelvuldige vormen van het leven, de politiek en de economie.

Oervader en ethicus Smith’s publiceerde vóór het alom bekende The Wealth of Nations (dit hoofdwerk werd pas voor de eerste maal vertaald naar het Nederlands tweeënhalf eeuwen na zijn publicatie in 1776), een eerste boek dat weinigen van naam kennen: The Theory of Moral Sentiments (1759). Het oude liberale begrip waarrond hij dit boek opbouwde, stelt dat mensen/burgers hunkeren naar respect voor zichzelf. En dat ze dat respect eveneens verwachten voor waarden die hun ter harte gaan: religie, sociale regels, tradities, volkeren.

De opmars van de populisten is een shocktherapie voor de liberale baten—pluralisme, verdraagzaamheid, gelijkheid en individualiteit—die brozer zijn dan Francis Fukuyama en zijn klerken in 1992 voorhielden.

William Galston

De profeet bekeert zich