Ik heb nog de tijd gekend dat, zoals dat werd gezegd, onze Moeder de Heilige Kerk bepaalde wat goed en vooral ook wat fout was. De link met niemand minder dan God zelf was daarbij zeer handig: als naar Hem werd verwezen, moest en mocht de vraag naar het waarom niet meer worden gesteld.
Die rol van de Kerk is in onze samenleving weg, en maar goed ook, maar ze is probleemloos, inclusief het negeren van de waarom-vraag, overgenomen door vele anderen. Het lijkt op één groot Department of Circumlocution, het Ministerie van de Vage Praat. De uitvinder van dat ministerie is Charles Dickens, in Little Dorrit. Het is daar het synoniem van krompraat die elk nieuw inzicht deskundig de nek moet omdraaien.

Waarmee maar weer eens bewezen is dat er zelden iets nieuws is. Het is waarom we denken dat de geschiedenis zich eindeloos veel keren herhaalt: omdat mensen mensen zijn, en blijven.
Maar het wemelt dus dezer dagen wel van de foute mensen. Psychologen met décolletés, aanhangers van Trump of zij die het hebben aangedurfd in Coronatijden te reizen: allemaal foute mensen. Moreel schuldig. Allemaal. Waarom? Daarom!

Kaat Bollen heeft de waardigheid van het psychologenberoep geschaad, vindt de een of andere commissie. Door haar kleding. Het idee dat kleding een deel is van de vrije meningsuiting moet de commissie zijn ontgaan. En à propos, je mag het met die mening ook oneens zijn. ‘Dit lijkt echt nergens op, Kaat’; dat mag je dus zeggen. En nog iets: zoals elk recht is ook die vrije kledingsuiting niet absoluut. Naaktlopen is verboden: dat staat in een wet…

Was het vroeger beter?

Het doet denken aan Gustave Flaubert die voor zijn roman Madame Bovary voor de rechter werd gedaagd. De aanklacht was dat het een ‘misselijkmakend’ boek was; madame Bovary is overspelig. Flaubert is niet naar de gevangenis gegaan, niet omdat hij zich beriep op de vrije meningsuiting, of omdat de rechter inzag dat het om kunst ging: hij is door een handige tournure van zijn advocaat niet de gevangenis ingegaan. Wat Flaubert beschreef was juist een aanklacht tegen zedenloosheid, zei die, en dat werd nog geloofd ook.

De paternalistische muizenval werkt. Niet alleen in de 19de eeuw. Het is de Jan Van Rompaey-truc in de BRT van de 20ste eeuw: die toonde blote vrouwen op de televisie, en koppelde daar een debat aan over de vraag of het verantwoord was dat te tonen. Een debat dat ongelooflijk veel Vlamingen bleek bezig te houden.

Men moet dus oppassen met morele oordelen, want het kan tot de gekste conclusies leiden. William Gladstone vond bijvoorbeeld belastingen immoreel. Ze zetten bestuurders immers aan tot extravagante uitgaven, zei hij, en de belastingplichtigen worden, omdat ze aan de belasting proberen te ontkomen, tot fraude gedreven.

Slordig woordgebruik duidt op gemakzucht

Dat is dé constante vandaag: door overmatig gebruik en bij gebrek aan feitelijke ondersteuning worden begrippen als racisme, extreem-rechts, fascisme, populisme, discriminatie en immoraliteit uitgehold.

Ik haast me om te zeggen dat dat allemaal wel bestaat, maar dat moet dus wel per geval kritisch worden onderzocht. Toen wijlen Etienne Vermeersch moest uitzoeken of en hoe de (per definitie niet echt vriendelijke of menslievende) uitzetting van illegale vreemdelingen kon, trok hij maandenlang meticuleus de feiten na, bekeek die vanuit alle mogelijke perspectieven, en kwam pas toen met een moreel oordeel. Zo hoort het.

Ook over foute mensen die in de voorbije vakantie – toen dat overigens niet verboden was – toch op reis zijn geweest. Er is immers bewijs voorhandig – viroloog Hans-Willem Snoeck heeft dat in De Morgen glashelder aangetoond – dat hun bijdrage tot een eventuele derde golf verwaarloosbaar klein is. Toch schrijft de Gentse ethicus Freddy Mortier – ik ken de man: hij is prof maar niettemin echt verstandig – dat wat Snoeck schrijft klopt, alleen – lees goed – is dat ‘irrelevant’ voor het bepalen van de morele schuld. Want de besmettingsbijdrage van die mensen is klein omdat er meer zijn die niet op reis zijn gegaan. Onze Moeder de Heilige Kerk én haar tournures zijn terug. Moraal is vanzelfsprekend meer dan data-verzameling, maar als de werkelijkheid irrelevant wordt, zijn we terug bij af.

Mestkevers

Ook over de foute aanhangers van Trump. Zij die het Capitool zijn binnengegaan en dus de wet hebben overtreden moeten worden gestraft. Zoals wie door een rood licht rijdt. Maar het foute mensen-etiket geldt dus niet voor alle Trumpianen die vorige woensdag in Washington waren. De Zevende Dag was – na vier dagen ! – het allereerste VRT-programma dat na de mars op het Capitool een van die Trumpianen echt en helemaal aan het woord liet. Een zeer verhelderend mediamoment – ja, dat bestaat.
Zelf heb ik lang geleden eens op straat een Vlaams Blok-stemmer geïnterviewd. De man zei dat op het Blok stemmen de enige manier was waarop hij ‘ze’ kon verplichten naar hem te luisteren. Overal elders, zei hij, moest hij zwijgen. De Amerikaanse mevrouw in De Zevende Dag zei bijna letterlijk hetzelfde.

Gemakshalve noemen we die Trumpvolgelingen mestkevers of iets soortgelijks, en uiteraard tellen die niet mee. Ze zijn door Trump misleid, zeggen we. Dat is absoluut waar. Maar zijn ze daarom voor eeuwig verdoemd en reddeloos verloren? En moeten we Trump en de zijnen (op Twitter en elders) spreekrecht ontzeggen?
Het enthousiasme waarmee sommigen dat toejuichen is pas iets om echt bang voor te zijn. Dat wie ooit – soms in een totaal andere context – ook maar iets positiefs over Trump heeft gezegd, ook bij de foute mensen wordt geplaatst, zegt iets over de blikvernauwing van onze tijd.

Want als er al historische lessen te trekken zijn, is dit toch mijn nummer één: vrijheid is riskant en doet soms pijn, maar onvrijheid nog veel meer.

William Gladstone

Foute mensen