Ik weet het nog goed. Ik was zeventien, zat in de godsdienstles maar was niet aan het luisteren. En plots, van het ene moment op het andere, was het zover: ik wist ineens zeker dat God niet bestond.

Mijn Saulus-Paulus-moment, maar dan in de omgekeerde richting: ik besteeg mijn paard. Ik voelde me compleet bedrogen; ik was kwaad. Dat is intussen meer dan een halve eeuw geleden. Ik ben al lang niet meer boos, al zijn er nog altijd veel boze ex-katholieken – alsof we zonder de kerk waren wie we zijn, al haar zonden ten spijt. God sta de ongenuanceerden bij.

Hemmerechts

Ik lees vandaag over de bekering van Kristien Hemmerechts die daarover een boek heeft geschreven. Van ver gekomen, heet het. Ook zij is vele jaren terug van haar geloof gevallen, maar ze is terug. Ze gaat weer naar de mis, ‘hier hoor ik thuis’.

Hemmerechts beschrijft – ik denk spontaan en zonder ook maar één cent ironie aan de visioenen van Hadewijch – hoe ze op een nacht in bed God heeft gevoeld, en Hem heeft toegelaten. Ze zegt dat ze zich ‘in vertrouwen heeft overgegeven’. Ze zegt zelfs, en dat staat compleet haaks op Hemmerechts’ naam en faam: ‘Ik onderwerp me.’

Ik voel een golf van sympathie, maar daar word ik nog niet minder atheïstisch van. Ik blijf er zeker van dat God niet bestaat. Ik ben het eens met wijlen Dries Van Agt, een ouwe soldaat van Rome: ‘Het universum bestaat uit miljarden maal miljarden hemellichamen. En dan heeft het de Almachtige behaagd om Zijn zoon te sturen naar dit ene klompje stof dat wij onze wereld noemen?’

Mattheüspassie

En toch. In de filosofiecursus van Etienne Vermeersch – wat een voorrecht was het om daar te mogen zitten – heb ik ooit geleerd dat William Van Ockham al in de veertiende eeuw vond dat het bestaan van God niet te bewijzen valt, omdat dat gewoon veel te ingewikkeld is. Vermeersch deed daar schamper over, maar ik weet niet meer zeker of er voor een dergelijke scepsis redenen zijn.

Misschien is waar wat notoir papenvreter (maar tegelijk ook beroepsleugenaar) Hugo Claus heeft gezegd over religie als ‘de ervaring in het gebied tussen het normale en het andere’? Hemmerechts zegt hetzelfde: ‘Er is iets dat groter is dan wij.’ En: ‘De ervaring van een misviering overstijgt me.’

Dat begrijp ik helemaal. Overstijgen, letterlijk transcenderen, ‘de werkelijkheid te boven gaan’, zegt van Dale. Het is waarover ook (uitgerekend en alweer) Etienne Vermeersch het had toen hij het over de Mattheüspassie van Bach had (zie daarover deze column uit 2022). Het is wat ook Hemmerechts voelt als er gezamenlijk gebeden wordt.

Taal en religie

Ik kan me dat heel goed voorstellen. Ik ben misdienaar geweest. Tientallen keren in een koude kerk mijn Confiteor gezegd, de schuldbelijdenis. Daarna koorknaap in de Gentse kathedraal. Ik heb daar intens van genoten; ik heb het Roomse Leven in mijn genen opgeslagen. Qui bene cantat, bis orat; wie goed zingt, bidt twee keer. Het stond in mooie letters op de muur van de klas, waar we elke dag bijna drie uur repeteerden.

Meestal in het Latijn. De relatie tussen religie en taal is trouwens bijna één op één. Elke taal is onbegrijpelijk voor wie die taal niet kent. Maar al wie die taal wel kent, weet ook dat er uitzonderingen zijn die niemand kan verklaren. Dat is bij religie eigenlijk hetzelfde. ‘If you are in search of logic, you’re in the wrong class,’ zei mijn professor Engelse taalkunde.

Al blijft die kennis essentieel. Ik heb het voorrecht gehad – alweer – om op verschillende plaatsen in de wereld prachtige moskeeën te zien. Werelderfgoed. Maar omdat ik de islam en zijn iconografie nauwelijks kende, begreep ik niet werkelijk wat ik zag, en was de vreugde hooguit half.

Het is vergelijkbaar met een naar verluidt waargebeurde anekdote van een docente kunstgeschiedenis die wou peilen hoe het zat met de voorkennis van haar studenten. Ze liet onder meer een vroegmiddeleeuws schilderij zien van de Kruisiging. Vraag was niet alleen wat er te zien was, maar ook waar in de tijd het kunstwerk ongeveer moest worden geplaatst, het kwam niet op één eeuw. Eén van de antwoorden: 400 voor Christus. Het bleek bij nader toezien niet om een grap te gaan maar om een oprecht antwoord. Erg? Sancho Panza zegt in Don Quichote dat iedereen is zoals God hem heeft geschapen, ‘en vaak veel erger’.

Godvergeten

Echt erg is dat Hemmerechts in ongeveer alle interviews over haar boek een vraag krijgt over het tv-programma Godvergeten en over seksueel misbruik in de Kerk. Terwijl zelfs de meest oppervlakkige lezing van de geschiedenis leert dat religie zowel tot altruïsme als terrorisme kan leiden, en tot alles wat daartussen ligt.

Toch is de tijd niet meer veraf dat onze VRT bij elk interview met een bisschop een waarschuwing voor gevoelige kijkers zal meegeven. En nadien het noodnummer voor al wie geschokt is. En wie als studentenvereniging Johan Bonny uitnodigt en geen afstand neemt van zijn woorden, verliest zonder twijfel de subsidie van de stad Gent.

Zelfs Hemmerechts durft nu ze uit de kast is gekomen, publiek geen kruisteken maken, zegt ze. Terwijl notabene die ouwe rooie Tobback ons recent nog een les heeft geleerd voor eeuwig en één dag: zijn we niet allemaal in ons diepste binnenste een beetje gelovig? Ik buig me voorover en klop mijn paard op de hals.

William Van Ockham

Overpeinzingen van een misdienaar