De door het ANC voorgestelde grondwetsherziening van artikel 25 is van de baan. De regeringspartij wilde artikel 25, dat eigendomsrecht in Zuid-Afrika bewaakt, herzien zodat de staat burgers zonder vergoeding zou kunnen onteigenen. Met de herziening zou de staat (waar het ANC inmiddels na decennia van voortvarende centralisatiepolitiek over kan beschikken) voogdij en vruchtgebruik over de vrijgekomen eigendommen kunnen verkrijgen.

Economic Freedom Fighters

De radicaal-marxistische partij Economic Freedom Fighters (EFF), de opjutter en tegenstrever van het ANC, had het liefst dat de staat eigendom over de vrij te stellen bezittingen zou verkrijgen. Maar zulk beleid zou investeerders en gematigdere ANC’ers nog meer hebben afgeschrikt. Zelf is president Cyril Ramaphosa waarschijnlijk geen groot voorstander van onteigening zonder vergoeding. Maar uit vrees dat zijn ANC nog meer kiezers zou verliezen, buigt de partij af en toe mee met de radicale wind. Dus koos het ANC ervoor in artikel 25 de notie van ‘voogdijschap’ over de bezittingen te laten opnemen.

Overigens was deze grondwetsherziening (alweer de achttiende in 25 jaar) aanvankelijk in het leven geroepen om land te onteigenen. Maar in de achterkamertjes had het ANC — onder druk van radicale socialisten binnen de partij en alweer de EFF — op het laatst besloten tot onteigening van bezit in het algemeen. Een uitzinnig besluit met mogelijk rampzalige gevolgen voor ‘s lands economie en geloofwaardigheid als investeringsland.

Een dubieus geheel

Deze opmerkelijke verschuiving van land naar bezit bleef maar onopgemerkt in de internationale en reguliere nieuwsmedia. Maar niet in Doorbraak: naar aanleiding van deze bijdrage van 31 augustus had de Staatkundig Gereformeerde Partij bezorgde Kamervragen gesteld aan de demissionaire Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, Ben Knapen.

De grondwetsherzieningsprocedure is morsig verlopen. De ANC-regering blinkt nu eenmaal niet uit in transparantie. En zoals zo vaak met beleidsveranderingen van het ANC, zul je ook de ware beweegredenen en toedracht van zo’n verschuiving niet horen. Wel was het inmiddels duidelijk (een publiek geheim dat menig populistisch en zwart-nationalistisch hart sneller deed kloppen) dat de staatsdiefstal vooral gelegitimeerd werd als een tegen blanken gerichte actie.

Sinds het ANC vanaf 1994 de blanken uit hun overheidsfuncties heeft verwijderd, hebben velen zich moeten heruitvinden als ondernemers. En dat deden zij niet onverdienstelijk. Over het algemeen zijn de (overgebleven) blanken in het Zuid-Afrika van nu zelfs welvarender dan tijdens de apartheid. (Al moeten we het aantal sinds 1994 tot de bedelstaf veroordeelde blanken niet buiten beschouwing laten.)

In dier voege heeft president Ramaphosa enkele keren, tijdens vergaderingen in 2018 met boeren en Zoeloes, zijn gehoor in het vooruitzicht gesteld dat de uit onteigening vrijgekomen grond naar ‘onze mensen’ zou worden overgeheveld. En ‘onze mensen’ zijn uiteraard niet die ‘anderen’: niet de blanke minderheid — terwijl het nu om meer dan grond gaat.

Parlement stemde niet voor

Alleen, die herziening, waar voor- en tegenstanders al vier jaar over hebben gedelibereerd, kwam er niet. Vorige week dinsdag hebben namelijk slechts 204 van de 400 parlementsleden voor de herziening gestemd. Daarmee heeft het voorstel de drempel van 267 zetels (de tweederdemeerderheid) niet gehaald. Samen met de EFF — 44 zetels — had het ANC, dat met zijn 230 zetels de absolute meerderheid in het parlement heeft, de herziening er makkelijk door kunnen krijgen. Echter, 26 ANC’ers lieten tijdens de stemming verstek gaan.

Niemand weet waar de 26 tijdens de hoofdelijke stemming uithingen. In ieder geval was de kans op die tweederdemeerdheid verkeken. En de radicale EFF was dusdanig ontevreden met het in het vooruitzicht gestelde staatsvoogdijschap, dat deze ANC-afsplitsing dan maar tegen stemde.

Opluchting

In het dagblad Beeld van 9 december spreekt jurist en burgerrechtenactivist Willie Spies in zijn column het vermoeden uit dat sommige ANC’ers waren weggebleven omdat zij beseften hoe gevaarlijk een grondwetsherziening, die het eigendomsrecht uitholt, eigenlijk is. De gevolgen voor ‘s lands economie en het buitenlands en binnenlands investeringsvertrouwen zouden enorm zijn. Spies erkent dan ook dat Zuid-Afrika de ‘wegblyers‘ veel dank verschuldigd is.

Het zou kunnen. Door niet te stemmen konden de wegblijvers in ieder geval uit de schijnwerpers blijven. Zij konden dan ontsnappen aan de toorn van de populistische ANC-vleugel van de radical economic transformation (de voorstanders van deze staatsdiefstal). En zonder hun gezichten is het ANC het zoveelste gezichtsverlies bespaard gebleven.

Annelie Lotriet (Democratische Alliantie), lid van de parlementaire grondwetscommissie ad hoc, reageerde opgelucht: ‘Dit kan het land echt niet gebruiken in tijden van economische afbraak, gedurende de COVID-pandemie.’ Dat ‘dit rampzalige stuk wetgeving’ gestrand is, beschouwt het liberale parlementslid als een zege voor de grondwettelijke orde. Lotriet, die als een van de bezorgde commissieleden het voorstel onder de aandacht van de EU en enkele lidstaten probeerde te brengen, refereerde in haar reactie verder aan landen als Venezuela en Zimbabwe. Daar werd ook met eigendomsrecht geknoeid, wat in massale kapitaalvlucht en hongersnood geresulteerd heeft.

Niet te vroeg juichen

Maar de dreiging van onteigening zonder vergoeding is hiermee niet van de baan. In zijn column memoreert Spies aan het jaar 2002. Toen wist de staat krachtens de Grondstoffenwet op delfstoffen en aardolie de eigendomsrechten op delfstoffen af te schaffen. Mijnbouwbedrijven moeten zich sindsdien beroepen op delfrechten die de staat naar goeddunken kan herroepen. Belangenverenigingen voor de mijn- en landbouwsector klopten nog aan bij het Grondwettelijk Hof omdat zij dachten zich op grondwetsartikel 25 te kunnen beroepen. Maar het Hof wees hun bezwaar af.

De regering kan dus toch onteigening zonder vergoeding doordrukken als ze succesvol wetswijzigingen weet door te voeren. En dan is er nog het wetsontwerp voor Onteigening uit oktober 2020, dat thans in behandeling is. Deze wet zal ook onder bepaalde omstandigheden de onteigening van allerlei vormen van bezit zonder compensatie mogelijk moeten maken. Onder deze ‘bepaalde omstandigheden’ valt iets vaags als ‘achterlating door de eigenaar’. En wat te denken van de bepaalde omstandigheid ‘bezetting van de grond door een ingehuurde arbeider’? Zimbabwaanse taferelen doemen op van landbezetters die het recht krijgen boeren weg te jagen. Met zulke precedenten en dit wetsvoorstel zal het ANC de komende tijd dus blijven broeden op onteigening zonder compensatie.

Destabilisering

De plannen voor onteigening hebben geleid tot onrust onder Zuid-Afrikanen en investeerders. Door de sterkere dollar heeft Zuid-Afrika momenteel ernstig te lijden onder een nieuwe golf van kapitaalvlucht. Hoewel die vlucht tijdelijk onopgemerkt blijft vanwege een stormloop op de goedkoper geworden Zuid-Afrikaanse grondstoffen, blijven bepaalde hoogontwikkelde, buitenlandse markten nu eenmaal beter rendement bieden dan het vooral nu onrustige Zuid-Afrika.
Verder blijft de onrust ook emigratie van blanke hoogopgeleide Zuid-Afrikanen aanmoedigen. Pijnlijke zaken die Zuid-Afrika geen goed doen, maar die het ANC volledig aan te rekenen zijn.

Willie Spies

Gevreesde grondwetsherziening Zuid-Afrika van de baan