Etienne Vermeersch, nog een half jaar verwijderd van zijn 80^e verjaardag, komt weer met een nieuw boek op de proppen. Provençaalse gesprekken (VUBPress, 2013, 211 bladzijden) werd in de stadscampus van de Universiteit Antwerpen voorgesteld voor een volle grote aula. Vermeersch blijft ‘in’, zoveel is wel duidelijk. Filosofe Tinneke Beeckman leidde het gesprek met de, figuurlijk, grijze eminentie van haar vakgebied in Vlaanderen.

De Provençaalse gesprekken kwamen op een bijzondere manier tot stand. Jaarlijks organiseert Willy Weyns een vijfdaagse in het zuiden van Frankrijk met een filosoof, waar de wijsgerige gedachtewisselingen gecombineerd worden met wandelingen in de prachtige streek. ‘Rando-filo’ heet het project dan ook. In 2012 ontving het Etienne Vermeersch als centrale gast (volgende zomer is het de beurt aan onze Doorbraak-medewerker Ludo Abicht). De vijf dagthema’s vormen de basis voor het boek dat nu voorligt.

Beeckman stelde zich de vraag of er zo snel na de gesprekken van Vermeersch met Dirk Verhofstadt – ‘Een zoektocht naar waarheid’ van bijna 500 bladzijden (2010) – weer nieuw materiaal voorhanden was om een boek over te publiceren. Maar de lezing heeft haar overtuigd. De rode draad van het nieuwe werk gaat over het rationele denken. Vermeersch werkt een duidelijk methode uit om ordentelijke redeneringen op te bouwen.

De auteur verduidelijkte dat ‘Een zoektocht naar waarheid’ de neerslag biedt van een honderdtal vragen die hem waren voorgelegd. Zijn nieuwste boek vormt meer één geheel, waarbij de andere deelnemers van Rando-filo door hun vragen en de discussies het denken van Vermeersch helemaal op scherp hebben gesteld.

Waarom zijn sociologische uitspraken minder betrouwbaar dan die in van de natuurwetenschappen? Maakt die relatieve onbetrouwbaarheid – of gebrek aan de hoogste betrouwbaarheid – de sociologie tot een waardeloze bezigheid? Vermeersch ontwikkelt daar een theorie rond, die de eerste dag in beslag nam. De k-rationaliteit, met de k van kennis, krijgt een index 1 wanneer die gemeten aan de strikte criteria de hoogste betrouwbaarheid verdient. Oncontroleerbaar gezwets uit de nek krijgt dan een k-rationaliteit 0. Omdat bijvoorbeeld in de sociologie experimenteren volgens de geijkte methodes moeilijk tot onmogelijk is, komt die aan een k-rationaliteit lager dan 1.

Vermeersch steunt daarop zijn basisstelling: wetenschappen met k-rationaliteit 1 (zoals bijvoorbeeld de natuurwetenschappen) zijn zeer betrouwbaar maar omvatten een gering terrein. Wetenschappen met een lagere k-rationaliteit (zoals sociologie) zijn minder betrouwbaar maar gaan over een breder veld. En zo verlies je aan het ene, als je wint op het andere.

U voelt dat Vermeersch er stevig invliegt. De tweede dag zet hij de stap naar ‘feiten en waarden’ om daarna in een heel concrete wereld terecht te komen. De financieel-economische crisis en staatshervorming (derde dag), multiculturalisme en religie (vierde dag) zijn natuurlijk thema’s die ons bij de actualiteit brengen. De laatste dag zoekt Vermeersch een antwoord op de vraag of we beschikken over een vrije wil. Dat vindt de auteur zelf het belangrijkste onderwerp omdat het bestaan van die vrije wil in kringen van neurofysiologen graag wordt ontkend. Vermeersch zet daar zijn uitgesproken standpunt tegenover en onderstreepte dat met zijn hele lichaamstaal: de vrije wil bestaat. Ze bestaat weliswaar niet in de meest absolute zin maar de mens is gedetermineerd tot ‘niet-domheid’. Hij besteedde er de vijfde dag en het laatste hoofdstuk van zijn boek aan.

Tinneke Beeckman ziet in Vermeersch de geëngageerde verdediger van de Verlichting en het rationele onderzoek én de altijd wakkere verdediger van die Verlichting tegen aantijgingen allerhande. Zo zou de Verlichting ook de bakermat zijn van nazisme of communisme. Vermeersch is het daar absoluut niet mee eens. ‘Het vrije onderzoek vormt de basis van de verlichting en dat beginsel is in strijd met elk dictatoriaal of totalitair regime’. De kritiek van de Frankfurter Schule kan bij Vermeersch op weinig begrip rekenen. ‘Het zijn niet Theodor Adorno of Max Horkheimer, net zo min als Martin Heidegger trouwens, die het bestaan van de CO2-broeigassen hebben bewezen. Dat waren positieve wetenschappers in hun laboratoria.’ Zijn geloof in een objectieve vooruitgang is door de jaren en de vele onheilsboodschappen over de gang van de wereld niet aangetast.

Het publiek vuurde graag vragen af, waarbij die over de relatie ratio en emotie geregeld terugkwamen. Iemand verwees naar het grafschrift van Sigmund Freud: ‘zwak is de kracht van de rede’. Vermeersch ontkende de betekenis van de emotie niet. Op de provocerende vraag of je bij het zoeken van een partner de rede of de emotie moet volgen, waarschuwde een monkelende Vermeersch er toch voor uitsluitend de emotie te laten spelen. ‘Je zal er misschien een leven lang spijt van kunnen hebben.’ Hij kon niet nalaten te waarschuwen dat ‘emoties onvrij maken’. In mijn exemplaar van de Provençaalse gesprekken zette hij als opdracht: ‘de waarheid zal u vrijmaken’ en die is volgens Vermeersch maar kenbaar via de rede. Op veel inconsequenties kan je hem alvast niet betrappen.

Provençaalse gesprekken, Etienne Vermeersch (ed. Willy Weyns), uitg. VUBPress, 2013, ISBN: 978 90 5718 270 9

(Doorbraak-magazine interviewde Etienne Vermeersch net na het afsluiten van zijn manuscript. Daar hadden we het vooral over natiegevoel en identiteit. Een korte anekdote bij dat interview zetten we eerder online.)

Willy Weyns

Provençaalse gesprekken in Antwerpen