De bloedrechter lag dood tussen het puin. Bij het zwaarste Brits-Amerikaanse bombardement op Berlijn tijdens de Tweede Wereldoorlog, vandaag precies 75 jaar geleden, werd het gebouw, waarin het Volksgerichtshof zetelde, vernield. Roland Freisler, de voorzitter van de voor landverraad bevoegde rechtbank van het Derde Rijk, had bij het afgaan van het luchtalarm nog vlug enkele dossiers willen redden. Dat werd hem fataal. Een bomsplinter maakte een einde aan het leven van de ‘razende Roland’ die meer dan 2500 doodvonnissen had geveld.

De dag daarvoor was Carl Friedrich Goerdeler, de bekendste door hem op 8 september 1944 ter dood veroordeelde gevangene, naar het schavot in Berlin-Plötzensee afgevoerd. Maar waarom was Goerdeler, kopstuk van het Duitse verzet tegen Adolf Hitler, zo lang de strop bespaard gebleven? Terwijl andere prominente mede-aangeklaagden in augustus en september 1944 nauwelijks enkele uren na de uitspraak geëxecuteerd werden? Moest Hitler de man niet hartsgrondig haten, die door de samenzweerders van de ’20ste juli’ uitverkoren was als nieuwe rijkskanselier?

Regeringsverklaring

De bomaanslag tegen Hitler op 20 juli 1944 was de laatste van verschillende vergeefse pogingen om de ‘Führer‘ uit te schakelen en Duitsland van binnenuit te bevrijden van het nationaalsocialistische (NS) regime. Hitler kwam er met enkele kleerscheuren en een gesprongen trommelvlies vanaf. In een radiotoespraak aan het Duitse volk op de avond van de 20ste juli gaf hij lucht aan zijn woede over Eine ganz kleine Clique ehrgeiziger, gewissenloser und zugleich unvernünftiger, verbrecherisch-dummer Offiziere. [Een zeer kleine kliek ambitieuze, gewetenloze en terzelfdertijd verstandeloze, misdadig domme officieren]

De aanslag mocht dan wel het werk van zogezegd ‘ambitieuze, gewetenloze en domme’ officieren zijn — uitgevoerd werd hij door kolonel Claus Schenk von Stauffenberg (1907-1944) —, maar wat de dictator op dat ogenblik nog niet wist, was dat het tegen hem gerichte complot terugging op de samenwerking van talrijke hooggeplaatste militairen én leden van de burgerij. De samenzweerders hadden gepland om na de aanslag en een staatsgreep een regeringsverklaring voor te lezen. Die werd door voormalig generaal Ludwig Beck (1880-1944) als provisorisch staatshoofd en Carl Goerdeler (1884-1945) als rijkskanselier ondertekend.

Nationaalconservatief verzet

In de zomer van 1938, tijdens de Sudetencrisis — over het Duitstalige gedeelte van Tsjechoslowakije — had Beck als stafchef van de Generale Staf van de landmacht plannen gesmeed om Hitler aan de dijk te zetten. Die plannen werden de grond ingeboord door de toegeeflijke houding van de Britse premier Neville Chamberlain. Daarmee werd het gevaar van een Europese oorlog afgewenteld. Beck nam kort daarna ontslag als generaal.

Familie Goerdeler / Wikimedia

Carl Goerdeler als burgemeester van Leipzig (ca. 1930)

Goerdeler had al in 1933, na de machtsovername door Hitler, geweigerd om lid van de NSDAP te worden, maar kon desondanks aanblijven als Oberbürgermeister van Leipzig. Op economisch gebied dacht hij erg liberaal en omdat hij zich verzette tegen het streven van Hitler naar autarkie — het zichzelf economisch bedruipen van een land — werd hij in 1935 ontslagen als rijksprijzencommissaris. Twee jaar later hing hij zelf zijn ambt als burgermeester aan de wilgen uit protest tegen de beslissing van het NS-regime om het standbeeld van de in Leipzig geboren joodse componist Felix Mendelssohn Bartholdy te verwijderen.

Van 1937 tot 1939 reisde hij als vertegenwoordiger van de firma Bosch onder meer naar Groot-Brittannië, Frankrijk en Noord-Amerika en waarschuwde er zijn contacten voor de agressieve buitenlandpolitiek van het Derde Rijk. Bij zijn terugkeer naar Duitsland in 1939 zocht hij weer versterkt contact met Beck. Samen zouden ze na het uitbreken van de oorlog het nationaal-conservatieve verzet tegen het NS-regime uitbouwen.

Bloedige wraak

Goerdeler probeerde heel wat topgeneraals te winnen voor een staatsgreep. De ene na de andere haakte af, zodat hij tenslotte uitkwam bij generaal Friedrich Olbricht, chef van het Allgemeines Heeresamt in het Oberkommando van de Landmacht. Eind 1941 — de opmars van de Duitsers was voor Moskou tot stilstand gekomen — ontwierp Goerdeler onder medeverantwoordelijkheid van Beck het Denkschrift (memorandum) ‘Das Ziel‘. Het ‘doel’, letterlijk, was een grondwet voor een van Hitler bevrijd Duitsland.

Het ontwerp ademde de nationaal-conservatieve opvattingen van Goerdeler en Beck. Het Duitse Rijk zou behouden moeten blijven in de grenzen van 1938, dus inclusief de door Hitler gerealiseerde gebiedsuitbreidingen met Oostenrijk en het Sudetenland. De rijkskanselier zou een dominerende positie bekleden en het parlement zou uitsluitend budgetrecht hebben. De historicus Wolfgang Benz stelt dat het ideeënpakket van de Goerdeler-Kreis (de kring van Goerdeler) eerder autoritaire dan democratische trekken vertoonde. Goerdeler en zijn geestesgenoten vreesden de macht van de ‘massa’ en zagen in het nationaalsocialisme de demonische uitloper van die Vermassung.

Uit de samenwerking van burgerlijke en militaire verzetskringen vloeide tenslotte de aanslag van 20 juli 1944 voort. De wraak van Hitler was bloedig. 7000 mensen die van nabij of vanop afstand betrokken waren of weet hadden van het complot werden opgepakt. De meesten werden na schijnprocessen voor het Volksgerichtshof veroordeeld tot de doodstraf. Goerdeler was kort voor de aanslag al ondergedoken, het NS-regime had hem immers in het vizier. Na de mislukte aanslag vond de Gestapo de lijsten van de mensen die voorzien waren als minister in de ‘nieuwe’ regering. De klopjacht op Goerdeler ging in een hogere versnelling.

Wachten op de dood

Goerdeler besefte: vluchten kan niet meer. Als zijn arrestatie dan toch maar een kwestie van dagen was, wilde hij tenminste nog het graf van zijn ouders in Marienwerder (sinds 1945 het Poolse Kwidzyn) bezoeken. Met de rugzak en de wandelstok begon hij op 8 augustus aan een moeizame reis naar de heimat. Het verwondert niet dat hij er gauw herkend werd. Berustend in zijn lot gaf hij zich over aan zijn vervolgers. Na zijn veroordeling door het Volksgerichtshof op 8 september zou hij nog vijf maanden lang wachten op de dood.

De historicus Gerhard Ritter (1888-1967) wijdde in zijn monumentale Goerdeler-biografie vele bladzijden aan de vraag waarom het NS-regime de spilfiguur van het Duitse verzet zo lang nog in leven liet. De nationaalsocialisten beseften dat ze zich met de versnelde executies van de meeste samenzweerders van heel wat achtergrondinformatie over de aanslag hadden beroofd. Ze voelden Goerdeler dan ook stevig aan de tand en die loste ook heel wat informatie. Hij verzekerde zijn ondervragers ook dat hij wel voor een staatsgreep te vinden was geweest, maar nooit de moordaanslag op Hitler goedgekeurd had. Het klopt dat Goerdeler vanuit zijn christelijke overtuiging Tyrannenmord verwierp.

Beulen

Ritter denkt dat Goerdeler zo Hitler, die de verslagen las, wilde doen beseffen hoeveel mensen uit de hoogste kringen van het Reich — het leger, de ambtenarij, de industrie en het bedrijfsleven — zich afgekeerd hadden van zijn regime. Goerdeler zou gehoopt hebben dat Hitler, geschokt als hij was door de aanslag, tot inzicht zou komen en een einde aan de oorlog zou maken.

Merkwaardig is ook dat ambtenaren van de nationale veiligheidsdienst, het Reichssicherheitshauptamt, Goerdeler en zijn medegevangene Johannes Popitz, de vroegere Pruisische minister van Financiën, omwille van hun expertise in bestuurs- en financiële zaken vroegen om Denkschriften op te stellen over hoe ze de heropbouw van Duitsland na de oorlog zagen. Het mocht allemaal niet baten. Op de middag van 2 februari 1945 kwamen de beulen Goerdeler en Popitz halen. Ritter, die zelf wegens zijn betrokkenheid bij het verzet ook in de Zellengefängnis Moabit op zijn proces wachtte, drukte in zijn biografie zijn spijt er over uit dat hij geen afscheid had kunnen nemen van Goerdeler:

Ich selbst werde niemals ohne tiefen Schmerz des Augenblicks gedenken, in dem ich ihn bewußt zum letzenmal sah und doch verhindert war, dem edlen Mann noch einmal die Hand zu drücken und ihm, wie es mich drängte, ein “Auf Wiedersehen in der Ewigkeit!” zuzurufen (1956:445).

(‘Ik zal nooit zonder diepe pijn aan het ogenblik denken dat ik hem bewust voor de laatste keer zag en toch eraan was gehinderd de edele man nog één keer de hand te drukken en hem, zoals het zich aan mij opdrong, een “Tot weerziens in de eeuwigheid!” toe te roepen’).

Wolfgang Benz

Carl Goerdeler of de klopjacht op een conservatief