Twee jonge dichters wandelen kort na de oorlog langs de Elbe naar Blankenese, een prachtige villawijk in Hamburg. Vraagt de ene, Wolfgang Borchert, aan de andere, Karl-Ludwig Schneider: waarom is deze wijk gespaard gebleven van de bommen? Waarom zijn het de arbeiderswijken die werden platgelegd? [in de verwoestende geallieerde bombardementen onder de codenaam ‘Operation Gomorrah’ (24 juli – 3 augustus 1943).]

Borchert kon geen onrecht verdragen. Het bracht hem als jonge man — hij werd honderd jaar geleden op 20 mei 1921 in Hamburg geboren — voortdurend in conflict met het nationaalsocialistische regime. Daarbij kwam dat hij in een kunstminnend milieu opgroeide — zijn moeder Hertha schreef verhalen in het Plattdeutsch — en de gestrengheid van het regime als een aanslag op de vrijheid van de kunst ervoer.

Gestapo

Borchert is wereldberoemd in Duitsland geworden met het drama Draußen vor der Tür [Buiten voor de deur]. Een zogenaamd Heimkehrerdrama over soldaten die ziek of gedesillusioneerd uit de oorlog kwamen. Het eerste sloeg op Borchert. Hij maakte de première van zijn stuk in Hamburg niet meer mee. Het werd op 21 november 1947 opgevoerd, één dag na zijn overlijden in een Zwitsers ziekenhuis. Gedesillusioneerd was Borchert niet. Hij had immers nooit illusies over het Derde Rijk of over de oorlog gekoesterd. Al in april 1940, nog net geen 19 jaar jong, was hij door de Gestapo op de rooster gelegd wegens ‘verdachte’ passages in zijn gedichten.

Oostfront

Borchert droomde ervan ‘Schauspieler’ [toneelspeler] te worden. De oorlog doorkruiste zijn plannen. In juni 1941 werd hij opgeroepen voor de ‘Kriegsdienst’. Zijn militaire opleiding vond plaats in een kazerne in Weimar. Dat verleidde hem ertoe op een postkaart sarcastische groeten uit een ‘der schönsten Zuchthäuser des Dritten Reiches’ neer te pennen (waarbij ‘Zuchthaus’ staat voor gevangenis). In september 1941 ging het dan naar het oostfront.

De oorlogsjaren waren voor Borchert een opeenstapeling van gevechten, ziektes en gevangenisstraffen. Tijdens een individuele patrouille op 23 februari 1942 liep hij een schotverwonding aan de linkerhand op. Ten gevolge daarvan moest de middelste vinger geamputeerd worden. Hij beweerde dat dit gebeurd was in een schermutseling met een Russische soldaat. Zijn superieuren verdachten hem echter van zelfverminking.

Ondertussen kreeg hij difterie en werd hij overgebracht naar een lazaret in Beieren. Na zijn genezing werd hij voor de militaire rechtbank gedaagd. De aanklager eiste de doodstraf, maar het gerecht veroordeelde hem tot een straf van zes weken verscherpt arrest en ‘Frontbewährung’ [inzet aan het front in de voorste linies]. In november 1942 nam hij deel aan gevechten aan het oostfront. Daarbij liep hij bevriezing aan de voeten op. Hij kreeg er ook nog geelzucht en tyfus bovenop. Zijn gezondheid ging er zodanig op achteruit dat hij ‘frontdienstuntauglich’ [niet geschikt voor gevechtshandelingen] werd verklaard.

Goebbels-parodie

In oktober 1943 volgde zijn overplaatsing naar een ‘Fronttheater’ dat de troepen moest vermaken. Zijn acteertalent was zijn oversten niet ontgaan. Borchert kon het niet laten om de draak te steken met het regime. Hij voerde een Goebbels-parodie op onder het motto ‘Lügen habe kurze Beine’ [Leugens hebben korte benen] — een verwijzing naar de klompvoet van de minister van Propaganda. Weer volgde arrestatie, met voorhechtenis in 1944 in Berlin-Moabit. Daar zag hij ook enkele samenzweerders van de ‘20ste juli’ (de aanslag op Hitler) binnengeleverd worden.

Bij zijn proces op 21 augustus 1944 kreeg hij ‘Strafaufschub zwecks Feindbewährung’ [uitstel van straf met het oog op frontinzet tegen de vijand]. Hij werd voor het laatst in maart 1945 in Frankfurt am Main ingezet tegen Amerikaanse troepen. Maar zijn compagnie gaf zich zonder wapengekletter over. Hij wist te ontsnappen uit de trein die hem naar een krijgsgevangenenkamp in Frankrijk moest brengen. Na een voettocht van 600 kilometer kwam hij op 10 mei aan bij zijn ouders in Hamburg.

Literatuur uit het puin

Borchert was in de letterlijke zin van het woord een ‘Heimkehrer’. Een getekend man ook. Hij stortte zich in de opbloeiende culturele scene van Hamburg. Maar doodziek moest hij algauw zijn acteeractiviteiten staken. Het enige wat hij nog aankon als een bezetene — een koortslijder letterlijk en figuurlijk — was het schrijven van korte verhalen en prozateksten. Zo ontstond in januari 1947 op acht dagen tijd het stuk Draußen vor der Tür dat hem op slag beroemd zou maken.

Het begrip ‘Trümmerfrauen’ is bekend: dat zijn de Duitse vrouwen die na de oorlog de ‘Trümmer’ [puin] opruimden. Maar er bestond ook zoiets als ‘Trümmerliteratur’, de werken die gewezen soldaten als Wolfgang Borchert en Heinrich Böll over hun oorlogservaringen en de daarbij opgelopen gevoelens schreven.

Borchert laat zijn protagonist Beckmann aan God zeggen dat het toch raar is dat de mensen Hem ‘lieber Gott’ noemen: ‘Warst du lieb, als du meinen Jungen, der gerade ein Jahr alt war, von einer brüllenden Bombe zerreißen ließt? Oder warst du lieb, als von meinem Spähtrupp elf Mann fehlten? Oder in Stalingrad, lieber Gott, warst du da lieb?’ [’Was jij lief toen jij mijn zoontje, net één jaar oud, door een brullende bom liet uiteenrijten? Of was jij lief toen er elf man van mijn verkenningstroep niet terugkeerden? Of in Stalingrad, lieve Heer, was jij daar lief?’]. Het stuk won aan populariteit doordat het ook als luisterspel op de radio werd uitgezonden.

Levensgevoel

Uitgeverij Rowohlt bood Borchert een contract aan en zou na zijn dood ook zijn verzameld werk uitgeven. Voor het zover was, stuurde de uitgever hem naar het Zwitserse kuuroord Davos. Daar geraakte Borchert niet. Doodziek moest hij zijn reis onderbreken in Basel. Hij werd er in het ziekenhuis opgenomen en overleed op 20 november 1947. Hij had er nog een laatste tekst geschreven, Dann gibt es nur eins [Dan rest er nog maar één ding], waaruit zijn pacifistische antioorlogsstemming sprak. Citaat:

‘Du. Mann an der Maschine und Mann in der Werkstatt. Wenn sie dir morgen befehlen, du sollst keine Wasserrohre und keine Kochtöpfe mehr machen — sondern Stahlhelme und Maschinengewehre, dann gibt es nur eins: Sag NEIN!’ [Jij. Man aan de machine en man in de werkplaats. Als ze jou morgen bevelen, dat je geen waterleiding en geen kookpotten meer moet maken — maar stalen helmen en machinegeweren, dan rest er nog maar één ding: zeg NEEN].

Borchert vertolkte het levensgevoel van zijn generatiegenoten die door dictatuur, oorlog en ontbering waren gegaan. Hij zou met zijn pacifisme ook die jonge mensen inspireren die midden jaren 50 tegen de ‘Wiederbewaffnung’ van de Bondsrepubliek Duitsland zouden demonstreren.

Wolfgang Borchert

Getekend door de oorlog