In Athene wordt de filosoof Sokrates geëxecuteerd op een wel zeer ongewone manier. We beschikken over een nauwkeurige beschrijving van het proces (De Apologie van Sokrates) en de executie (Phaedo) van de hand van Socrates’ leerling Plato, een van de meest indrukwekkende werken uit de filosofie. Sokrates, het schoolvoorbeeld van non-conformisme, wordt veroordeeld voor het bespotten der goden en het misleiden van de jeugd.

Die beschuldiging is natuurlijk absurd, of toch minstens fel overdreven. Sokrates daagt zijn tijdgenoten uit om in zichzelf een ethiek te smeden die des te heroïscher is naarmate ze niet afhankelijk is van enige externe entiteit, van een god bijvoorbeeld. En hij houdt hun ook voor: ‘Het geheim van geluk ligt niet in het zoeken naar meer, maar in het vermogen om te genieten van minder. ‘

In het zeer democratisch verlopen proces mag Sokrates in zijn verdedigingsrede uiteindelijk zelf zijn strafmaat bepalen. Maar in dit pleidooi stelt hij totaal belachelijke strafmaten voor en daagt hij openlijk de rechters en juryleden uit. Dit jaagt de jury zodanig tegen hem in het harnas, dat hij uiteindelijk de doodstraf krijgt. Sokrates kiest voor het drinken van een gifbeker.

Op de laatste dag van Sokrates verzamelen zijn vrienden zich in de gevangenis. Daar ontmoeten ze Xantippe, de vrouw van Sokrates, met hun drie zonen. Twee van de zonen zijn nog kinderen, dus Xantippe moet veel jonger zijn geweest dan haar echtgenoot. Sokrates laat de luid jammerende Xantippe wegleiden om zich op de dood voor te bereiden door een gesprek met zijn vrienden. Hij rechtvaardigt zijn weigering om te vluchten met respect voor de wet. Als oordelen niet worden gevolgd, verliezen wetten geheel hun kracht. Slechte wetten moeten worden veranderd, maar niet moedwillig overtreden. Het recht op vrije meningsuiting in de volksvergadering biedt de mogelijkheid om mensen te overtuigen van mogelijke verbeteringen. Bovendien kan, indien nodig, iedereen die dat wenst in ballingschap gaan.

Volgens de traditie ledigt Sokrates de gifbeker die hem uiteindelijk wordt overhandigd tot op de bodem. Zijn allerlaatste woorden: ‘Crito, we zijn een haan verschuldigd aan Asklepios; betaal hem, vergeet het niet’. Asklepios is de god van de geneeskunde. De reden voor dit verzoek is niet bekend; de betekenis ervan is controversieel. Waarschijnlijk wil Sokrates zeggen dat hij nu van het leven genezen is en dat de dood in zijn situatie gezondheid betekent.

Xantippe

Vandaag 399: Executie van de filosoof Sokrates