Jevgeni Ivanovitsj Sadowski, geboren op 30 augustus 1911 in Marioepol, studeert in 1932 af als vertaler Duits aan het ‘Instituut voor Nieuwe Talen’ in Moskou. Zijn eerste grote opdracht is het opus magnum van Heinrich Mann, De jeugd van koning Henri Quatre. Dat werd in 1937 en 1939 in de Sovjet-Unie uitgegeven. Daarnaast vertaalt hij gedichten en proza van Friedrich Hölderlin, waaronder de briefroman Hyperion die echter pas in 1969 in het Russisch verschijnt. Ook werkt hij aan gedichten van Rainer Maria Rilke en de Duitse communist (en latere DDR-minister) Johannes Becher. Sadowski is dol op schaken en speelt voor het team van Moskouse schrijvers. Zijn talenten beperken zich echter niet uitsluitend tot het rijk der linguïstiek en het edele schaakspel. Dat bewijst zijn in 1937 begonnen studie wiskunde aan de Staatsuniversiteit van Moskou.

Gevallen voor het vaderland

Twee maanden nadat de Duitsers de Sovjet-Unie binnenvallen, wordt Sadowski als student ingelijfd bij het regiment technische troepen van het Rode Leger. Na een gevecht met een Duitse legereenheid bij het dorp Slobodka (350 kilometer ten zuidwesten van Moskou) wordt hij op 27 januari 1942 als vermist opgegeven.

Aan Jevgeni Sadowski bestaan verschillende herinneringen in de Sovjetliteratuur:

‘… naar het hoofdkwartier van de Duitse divisie werd de zwaargewonde Rus meegenomen, in zijn rugzak werd een boekje van Hölderlin in het Duits gevonden. Tijdens een kort verhoor bleek dat de zwaargewonde man de vertaler van de gedichten van Friedrich Hölderlin in het Russisch was. Kort na het verhoor stierf hij… Deze Rus stierf voor zijn vaderland en tegelijkertijd voor het Duitsland van Hölderlin!‘, aldus Johannes Becher in zijn artikel Eine Betrachtung über Kunst im Krieg, geschreven tijdens zijn ballingschap in Moskou in 1943.

Wilhelm Lewick, vertaler van onder anderen Shakespeare, Byron en Schiller, schreef in zijn artikel Met gedichten in zijn rugzak in 1970: ‘De laatste keer dat hij in de buurt van Smolensk werd gezien, ’s nachts, half aangekleed, rende hij een brandend huis uit tijdens een verrassingsaanval door de nazi’s. De aanval werd afgeslagen… In zijn veldtas vonden ze een soldatenpas, een onvoltooide brief aan zijn vrouw en een boekje van Hölderlin…’

'Centraal Huis van Schrijvers' in Moskou

Sadowski’s eerste grote opdracht is het opus magnum van Heinrich Mann ‘de jeugd van koning Henri Quatre’.

Weduwe Sadowski

In 1976 verschijnt de bundel Een zin onderbroken door kogels met de volgende tekst van de weduwe Sadowski:

‘De oorlog overviel Zhenja (Jevgeni) Sadowski tijdens het vertalen van gedichten van de klassieke Duitse dichter Friedrich Hölderlin (zevenduizend regels waren al door hem vertaald en lagen klaar om te worden gedrukt). Zhenja is onherkenbaar in zijn soldatenuniform. We begeleiden hem met zijn tweeën. Ik en zijn beste vriend Kirill Stanjoekovitsj… We maken grapjes, we lachen. De tragische ernst van het moment is nog niet tot ons doorgedrongen. We begrijpen nog niet wat oorlog is. We hopen op een vroege overwinning met weinig bloedvergieten, een snelle terugkeer naar huis, naar ons dagelijks leven, onze plannen…

Zhenja stond in persoonlijke correspondentie met Heinrich Mann. Op verzoek van de schrijver zelf was hij aan de vertaling van Die Vollendung begonnen… Het eerste deel over de jeugd van Henri Quatre was toen al gepubliceerd als een aparte uitgave in Zhenja’s vertaling. Hij vertaalde eveneens Johannes Becher met wie we bevriend waren en veel samen hebben ondernomen. Zhenja diende ook een andere wetenschap: de wiskunde. Hij vertrok naar het front als vijfdejaarsstudent aan de natuurkunde- en wiskundefaculteit van de Moskouse Staatsuniversiteit. Zhenja raakte verstrikt in de hitte van de oorlog, maar onder tragische omstandigheden verloor hij nooit zijn tegenwoordigheid van geest, zijn waardigheid en zijn vertrouwen in de onvermijdelijke eindoverwinning.’

In Duitse dienst

In werkelijkheid geeft ‘Eugen’ Sadowski zich eind januari over aan de tweede tankdivisie van de Wehrmacht en biedt direct zijn diensten aan de Duitsers aan. Hij werkt vanaf 19 februari 1942 in het bezette Orjol voor de Russischtalige krant Retsj (‘spraak’) onder de Duitse propaganda-afdeling. Tegelijkertijd werkt hij samen met de Duitse staf voor de bezette gebieden onder Alfred Rosenberg. Hier schrijft hij analytische studies over het leven in de Sovjet-Unie. Met het oprukken van het Rode Leger evacueert hij samen met de redactie van Retsj naar het westen, eerst naar Bobroeisk en Minsk, later naar Racibórz in Silezië, het huidige zuiden van Polen.

In november 1944 wordt hij naar de ‘Welt-Dienst’ in Frankfurt gestuurd. Deze in 1933 opgerichte ‘nieuwsdienst’ fungeert als ‘Internationaal Instituut voor de Oplossing van het Jodenvraagstuk’. De Welt-Dienst geeft naast een eigen tijdschrift antisemitische brochures en boeken in 21 talen uit. Een in het Russisch geplande uitgave van de Protocollen van de wijzen van Sion, een fictief verslag van een vergadering van Joodse leiders, met een oplage van 300 000 exemplaren, kan door het einde van de Tweede Wereldoorlog net niet meer worden gerealiseerd.

Zijn Duitse superieur die in 1944 een aanbeveling aan de Welt-Dienst stuurde, karakteriseert Eugen Sadowski als volgt: ‘Overeenkomstig ons bericht per telegraaf zullen wij u zeer binnenkort een voormalige Sovjetjournalist, genaamd Sadowski, sturen. We kennen Sadowski al enkele jaren. Voor verschillende projecten heeft hij ons heel nuttige gegevens over het bolsjewisme verschaft. Als persoon is hij gevoelig. Hij moet voortdurend worden gestimuleerd om zijn luiheid te overwinnen. Maar omdat hij goed Duits spreekt, veel weet over het bolsjewisme en ook het Jodenvraagstuk uitermate goed kent, kunt u zeker proberen hem te gebruiken voor uw werk.’

Amerika

Na het einde van de oorlog verblijft Eugen Sadowski in de Amerikaanse zone. In maart 1946 laat hij zijn eerste sporen in het vrije westen na door in het vluchtelingenkamp Merbeck deel te nemen aan een ‘schaaktoernooi der ontheemden’. Uiteindelijk vertrekt hij in augustus 1949 uit Bremerhaven naar de Verenigde Staten. Bij aankomst in het land van de onbegrensde mogelijkheden geeft ‘Eugene’ als beroep tolk/docent aan. Hij vestigt zich in Silver Spring, Maryland. Waarschijnlijk met behulp van vrienden die garant voor hem willen staan. In 1952 woont Sadowski in Washington. Hier proberen emigrantenorganisaties hem actief te betrekken bij hun agitatiewerk. Hoewel men er zeer op gebrand is zijn linguïstisch talent, ervaring en scherp verstand te gebruiken, is Sadowski er niet meer voor te porren. Zijn reeds door de Duitsers bekritiseerde luiheid doet zich wederom gelden. Hij antwoordt slechts sporadisch op brieven en geeft geen gehoor aan uitnodigingen.

Op professioneel en intellectueel vlak timmert Eugene Sadowski echter aardig aan de weg. In 1963 wordt hij benoemd tot hoogleraar wiskunde aan de Universiteit van Miami. Daarnaast neemt hij deel aan schaaktoernooien zoals de US Open. In 1964 wordt hij lid van de American Mathematical Society. Tussen eind jaren 60 en begin jaren 70 vertaalt hij een groot aantal wiskundige artikelen uit de Sovjet-Unie. Deze worden gepubliceerd in de bundels Soviet-Mathematics. In 1972 duikt zijn naam op als coauteur van het werk met de strenge titel The kernel of the wreath product of semigroups. Semigroup Forum 4.

'Centraal Huis van Schrijvers' in Moskou

De naam Jevgeni Sadowski is te vinden op de gedenkplaat ‘Moskouse schrijvers gevallen aan het front tijdens de Grote Patriottische Oorlog 1941-1945’ (midden onderaan).

Gedenkplaat

In 1987 sterft Eugene Sadowski. De American Mathematical Society geeft als plaats van overlijden Bedford in Texas aan. De Sovjetlegende over zijn heldhaftige dood in de strijd tegen de nazi’s overleeft hem met bijna 25 jaar. Pas in 2011 komt de ware toedracht aan het licht. De naam Jevgeni Sadowski is te vinden op de gedenkplaat ‘Moskouse schrijvers gevallen aan het front tijdens de Grote Patriottische Oorlog 1941-1945’ in het ‘Centraal Huis van Schrijvers’ in Moskou.

De gedenkplaat is tot op de dag van vandaag ongewijzigd gebleven.

Zhenja Sadowski

De drie levens van Sadowski