Rebel of verwend kind?

De saga van Jeremy Clarkson, ster-presentator van het BBC-programmaTop Gear, is het onderwerp van de dag in medialand. Voor wie het aan zich liet voorbijgaan: Top Gear is een razend populaire TV-show rond auto’s en toestanden, die in 170 landen elke week 350 miljoen kijkers trekt. De BBC verdient een smak geld aan dat programma, en dat weet Jeremy Clarkson ook, want hij mag zowat vragen wat hij wil en rijft sowieso 30% van de inkomsten binnen, zijnde – gaat u goed zitten – zowat 50 miljoen euro per jaar.

Die overeenkomst dateert van 2008, toen hij even het woord ‘vertrekken’ liet vallen. Voor de rest gedraagt Clarkson zich onvoorstelbaar arrogant, zwaait kwistig in het rond met racistische one-liners (steevast applaus van heel randdebiel Engeland), schoffeert en mishandelt medewerkers, etc. Dat moest verkeerd aflopen. Toen hij een lid van zijn tv-ploeg een pak slaag gaf omdat de keuken al dicht was in het hotel waar de ploeg logeerde, vond de BBC het welletjes en zette hem op non-actief. Met het verwachte resultaat: een enorme ‘Bring Back Clarkson!’-actie van verontwaardigde kijkers die hun enfant terrible op hun scherm niet kunnen missen. De commerciële zenders staan te dringen om hem binnen te halen met nog hogere gages. De BBC kreunt, Clarkson triomfeert, en houdt niet op al twitterend de openbare omroep voor rotte vis uit te schelden: hoe durven ze, hem, de grote Jeremy Clarkson terecht te wijzen?

Narcisme

Het gedrag van een lastig, verwend kind dus. Misschien moeten we er even wat elementaire psychologie bij halen. Onlangs werden de resultaten gepubliceerd van een onderzoek door de Universiteit van Amsterdam over narcisme bij kinderen. Een stoornis genoemd naar Narcissos, u weet wel, de jongeman uit de Griekse mythologie die verliefd werd op zijn spiegelbeeld.

Het is dé kinderziekte van deze tijd, we kennen dat ‘verwend ettertje’-syndroom allemaal: bergen speelgoed, teveel zakgeld, dure merkkledij, wispelturig, egocentrisch, en nooit tevreden. De omgeving is altijd het probleem, de aandacht nooit voldoende. De universiteit legt zowaar een verband – waarom verbaast ons dat niet – met de opvoeding: het zijn vooral de ouders die kinderen zodanig oppeppen en inpeperen dat ze ‘anders’, ‘uniek’ zijn, dat de pupillen zich daar ook gaan naar gedragen. Uiteindelijk verdwijnt elke echte affectieve band, het kind wordt extreem manipulatief en belandt in een regelrechte machtspositie tegenover de opvoeder die het slachtoffer wordt van de door hem gecreëerde beeldvorming.

Dat doet een belletje rinkelen: de manier hoe Jeremy Clarkson zijn broodheer chanteert en tiranniseert, past wonderwel in die beschrijving. Dat zo’n dikkenekkenverhaal zich in de mediawereld afspeelt, is evenmin toevallig: de media, en vooral de televisie, vormen dé uitverkoren biotoop van volwassen narcisten, die verslaafd zijn aan publieke belangstelling en de daarmee gepaard gaande verwennerij.

Marcel Vanthilt, Tom Waes of Paul Jambers en ga zo het rijtje af: telkens heb ik het gevoel een acteur bezig te zien die zichzelf acteert. Irritant als je erop begint te letten. Het favoriete format is de talkshow, waar beroemdheden-van-de-dag éénmaal als bijlage mogen dienen voor de echte vedette, namelijk de presentator zelf. Het narcisme is bijna de regel in de mediawereld: ze vormen de saus op een smakeloze prak. Zonder deze egoten zou pas blijken hoe saai en troosteloos het media-universum is. De exhibitionistische clowns zijn onmisbaar om zoiets als televisie te laten functioneren. Omgekeerd is de televisie voor hen een noodzakelijke omgeving om hun mentaal defect te sublimeren tot talent. Een perfecte win-winsituatie dus. Het bekende BV-verschijnsel ook: media die Bekende Vlamingen nodig hebben en ze zelf creëren, en Vlamingen die niet zonder media-aandacht kunnen. Ze zijn voor elkaar gemaakt. Wij zitten erbij en kijken ernaar.

Woestijnvis

Alleen in die optiek is het fenomeen Jeremy Clarkson te verklaren: de vedette die door het medium gecreëerd is en er nu bovenop gaat zitten. De presentator die zich populair maakte, net door zich als een onhandelbaar kind te gedragen. Hoe vettiger, cynischer, lomper, dictatorialer hij zich gedroeg, in en buiten zijn programma, des te hoger scoorden de kijkcijfers: mensen die zelf hun mond niet durven opendoen in het dagelijkse leven, kicken blijkbaar op dit soort brutaliteit. Het is altijd beter om mee te jouwen dan zelf geviseerd te worden. Ik heb het vermoeden dat vooral de Engelse lower class lacht met de gore grappen van Clarkson, omdat het een gevoel van macht geeft bij lui die zelf sociaal zwak staan. De macht van de meeloper dus. De aparte uitlachhumor die hij erop nahield rook inderdaad naar dat soort uitjouwen dat je ook wel op de speelplaats van de lagere school vindt: clichématig, altijd ten koste van, weinig subtiel, en nooit echt grappig. Zoals die keer toen hij lachte met mensen die zich in een wanhoopsdaad voor een trein gooien (‘egoisten, want ze houden het verkeer op’). Kietel me eens.

Ik weiger dus wel om die Jeremy Clarkson als een politiek-incorrecte rebel te zien, al proberen sommigen dat ervan te maken: hij is gewoon een arrogante zak die zijn sociopatie maximaal wist te verzilveren omdat massamedia nu eenmaal dat soort ego’s nodig hebben om te blijven opvallen. Ik weiger ook om dat kinderachtig gebral als ‘satire’ te zien: echte satire stelt het onderwerp centraal en zet de macht in zijn onderbroek, terwijl Clarkson altijd zelf het scherm vulde en het liefst lachte met de machtelozen en de verliezers. De slagzin van de Clarkson-fans zegt alles: ‘Hij is misschien een idioot, maar wel onze idioot’. De nar uit de middeleeuwen is een poenscheppende volksheld geworden, en niemand heeft de omslag gemerkt. Hoe ver die machtspositie van de tv-vedette kan gaan, weten ze overigens heel goed bij de BBC, sinds uitlekte dat hun grootste tv-icoon aller tijden, Sir (jawel) Jimmy Savile, talloze kinderen die in zijn shows figureerden heeft aangerand of verkracht. Dat onthutsend verhaal kwam pas na zijn dood uit, maar misschien kan het alsnog tot bezinning leiden.

Mijn raad aan de BBC: deze autist gewoon laten lopen. De VRT heeft ook het vertrek van Woestijnvis overleefd. Het omgekeerde lijkt nog niet zo zeker. Herinner u de tijd dat ze bij de VRT op hun blote knieën baden opdat Woestijnvis toch maar niet de deur achter zich zou dichtslaan. Wouter Vandenhaute begreep dat perfect en buitte die machtspositie financiëel genadeloos uit. Nu hij zijn eigen zenders heeft, en voor elke kijker moet knokken, bleek het toch allemaal ietwat om gebakken lucht te gaan, volgens het bekende spreekwoord ‘het kerkhof ligt vol met onmisbare mensen’. En jawel, de VRT maakt zowaar steengoede fictie, zonder Woestijnvis. Ook Paul Jambers ging ooit solo en dacht dat de wereld achter hem zou vergaan. Mooi niet dus.

Commerciële zenders doen wat ze willen, maar een openbare omroep moet zich niet laten afdreigen door omhoog gevallen vedetten, laat staan door journalistieke clans of productiehuizen. Nu het negatieve imago van de BRT/VRT als gepolitiseerde bureaucratie grotendeels is weggeëbd, mag de openbare omroep gerust diep in de samenleving gaan om talent op te sporen, kwaliteit op te kweken en stemmen te laten klinken die het niét (alleen) voor de status en het grote geld doen.

Johan Sanctorum is filosoof, publicist en Doorbraak-columnist.

Foto: (c) Reporters