Stefan Zweig was een populaire auteur in de eerste helft van de 20ste eeuw. Zijn werken werden over de hele wereld gelezen. Zweig schreef vooral over anderen, gaande van Napoleons minister Fouché tot Erasmus of Marie Antoinette.

‘Ik heb mijn eigen persoon nooit zo belangrijk gevonden dat ik in de verleiding ben geweest, anderen de verhalen van mijn leven te vertellen’.

Zijn openingszin kadert meteen de serene teneur van het meesterwerk dat hij bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog schreef.

De zekerheid van de Habsburgse tijd

Zweigs autobiografie leest als een grote elegie voor een verdwenen wereld. Zijn wereld. Een wereld waar hij als jongeman tegen inging en ook als oudere man terugblikkend kritisch over bleef.

Stefan Zweig werd geboren in een voorname Oostenrijkse familie van joodse afkomst. Zijn ouders waren trouwe onderdanen van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk. Hij benijdt de rust die zijn vader en moeder genoten in het leven. ‘Vandaag, nu het grote noodweer haar allang verwoest heeft, weten we eindelijk dat die wereld van zekerheid een luchtkasteel is geweest. Maar toch, mijn ouders hebben erin gewoond als in een huis van steen’.

Soms een half verhaal

De auteur schetst een mooi beeld van de historische ontwikkelingen van pakweg 1900 tot 1939. Europa bevond zich in een tijdperk van een enorme omwenteling. In die jaren ontmoette Zweig indrukwekkende figuren als Sigmund Freud, Richard Strauss, Rainer Maria Rilke, en vele anderen. Hij beschrijft hen vaak kort en vertelt nauwelijks over het denken van deze mensen. Zo noemt hij Romain Rolland een van de grootste intellectuelen van zijn tijd, zonder toe te lichten waarom.

Veel wordt níet verteld door Stefan Zweig. Hij verzwijgt zijn eigen enthousiasme bij het uitbreken van de Grote Oorlog. Wellicht schaamde hij zich erover. Het enige wat hij laat vallen is dat hij moet toegeven dat ‘in de eerste demonstratie van de massa’s iets groots, meeslepends’ school. Ook duiken in de loop van het boek plotseling zijn twee vrouwen op. Je leest nergens dat hij trouwde en hertrouwde. Ze zijn er gewoon. Dit komt ongetwijfeld door de werkwijze die hij hanteerde en ook toelicht: schrappen, schrappen en nog eens schrappen.

De ondergang van Europa

Zweigs tristesse komt voor het voetlicht wanneer hij verlies beschrijft. De scène waarbij de laatste Habsburgse keizer Karl zijn land gedwongen verlaat, is treffend mooi beschreven: ‘De douaniers, de agenten, de soldaten leken verlegen en keken beschaamd een andere kant op, omdat ze niet wisten of ze het oude eresaluut nog mochten brengen, de vrouwen durfden niet echt op te kijken, niemand zei iets en zo hoorde je plotseling het zachte snikken van de oude vrouw in rouwkleding, die van wie weet hoe ver gekomen was om nog één keer “haar” keizer te zien’. Daarmee reed het land van zijn ouders en zijn onbezorgde jeugd het station uit. Het verdween voorgoed.

Zijn latere overbuur die op de Obersalzberg woonde, en er neerkeek op het mooie huis van de auteur, koesterde een haat tegen hem. Enerzijds vond Zweig het grappig dat zijn werk de Führer irriteerde. Maar Adolf Hitler en de nazi’s ontnamen hem zijn Oostenrijkse paspoort, omdat hij een jood was. Met zijn Oostenrijkse nationaliteit verloor de rusteloze man zijn enige zekerheid, dat hij een thuis had. ‘Inderdaad: misschien maakt niets de enorme terugval die de wereld sinds de Eerste Wereldoorlog heeft doorgemaakt duidelijker dan de inperking van de bewegingsvrijheid van de mensen en van hun vrijheidsrechten’.

De macht van de massa

De hysterische massabewegingen grepen met geweld de macht. In het oosten het communisme. Bij zijn bezoek aan de Sovjet-Unie werd hem een papiertje toegestopt: ‘ “Gelooft u niet alles”, schreef deze onbekende, “wat u verteld wordt. Vergeet u, bij alles wat ze u laten zien, niet dat ze u ook veel niet laten zien.” ‘

In het westen stormden het nazisme en het fascisme naar de macht in ‘keurige, hagelnieuwe uniformen, geweren en bajonetten’. Zweig vraagt zich verwonderd af: ‘wie levert, wie betaalt die nieuwe uniformen, wie organiseert die jonge straatarme mensen, wie zet hen op tegen de bestaande macht, tegen het gekozen parlement, tegen hun eigen wettige volksvertegenwoordiging?’

Er restte Stefan Zweig intussen nog maar een trieste zekerheid: de wereld van gisteren was definitief voorbij.