Een novelle over ideologische verblinding

Een boek dat je in minder dan twee uur uit hebt? Het kan. De kakkerlak is een satirische novelle van de bekende Ian McEwan. De voorbije jaren spendeerde ik ongezond veel tijd aan het lezen van artikels en boeken over de brexit. Ik noem het ongezond, omdat het onderwerp je geest dreigt aan te tasten. McEwans novelle mag daarbij de kers op de taart genoemd worden. Zijn boekje is geïnspireerd op Franz Kafka’s De Gedaanteverwisseling. Deze Nederlandstalige versie van De kakkerlak heeft daarom dezelfde cover als Kafka’s oorspronkelijke werk.

Retournisme

Het verhaal start bij het ontwaken van Jim Sams, de premier van het Verenigd Koninkrijk. Alleen, het is een kakkerlak die tijdens de nacht in het lichaam van Sams gevangen geraakte. Al snel heeft de kakkerlak door dat hij niet de enige is die een menselijke gedaante aannam. Er zitten er nog in het kabinet en aan de andere kant van de oceaan zetelt er eentje in het Witte Huis. Hij heet Archie Tupper. Premier Sams heeft een groot doel voor ogen: het retournisme invoeren. Het is een economische theorie waarbij de geldstroom wordt omgedraaid. Aan het einde van een werkweek geeft een werknemer geld aan het bedrijf voor alle uren dat hij werkte, maar hij krijgt geld wanneer hij gaat winkelen.

U raadt het al, deze vreemde theorie werd het voorwerp van een referendum waarbij ‘Keer het geld om!’ de winnende slogan bleek. Kakkerlak Jim Sams ziet het als zijn plicht om de wil van het volk uit te voeren en hij gebruikt daarbij alle gore truuken van de foor. De keuze voor het retournisme isoleert de Britten van de rest van de wereld, maar dat kan de kakkerlakken geen moer schelen.

Masochistische onderneming

De figuur van de premier, gelauwerd als ‘vastberaden’ en iemand met ‘charme en humor’, is duidelijk gebaseerd op Boris Johnson. Hoewel, Jim Sams was eerst een premier die zich besluiteloos gedroeg en heen en weer fladderde ‘tussen bevlogen groepjes in zijn partij’, net zoals Theresa May. Maar toen nam de machtszieke kakkerlak over. Die heeft, net als Johnson, een goede pen en weet hoe hij de media moet bespelen. Wanneer op Kerstmis de Retournismedag of R-Day — het equivalent van de brexitdag — eindelijk plaatsvindt, verlaten alle kakkerlakken hun menselijke gedaante en keren ze terug naar hun riolen.

De auteur is duidelijk geen fan van het brexitproject. Hij ziet het als een grote absurde masochistische onderneming. De kakkerlak is er een scherpe aanklacht tegen. Het is een satire die je niet hardop aan het lachen brengt, maar waarbij de humor niet te ontkennen valt. Het is zeker geen meesterwerk ook al leest het bijzonder vlot en onderhoudend.

Ideologische verblinding

Ik vind deze novelle een gevatte aanklacht tegen ideologische verblinding. Jim Sams krijgt van de Duitse kanselier ‘Warum?’ voor de voeten geworpen. ‘Waarom doet u dit? Waarom, met welk doel, verscheurt u uw volk? Waarom stelt u deze eisen aan uw beste vrienden en doet u of wij uw vijand zijn? Waarom?’ Door het hoofd van een vermoeide Britse premier schieten er allerlei gedachten. Uiteindelijk: ‘Daarom. Omdat we het zo doen. Omdat we daarin geloven. Omdat we hadden gezegd dat we het zo zouden doen. Omdat het volk zei dat het dit wilde. Omdat ik te hulp geschoten ben. Daarom. Dat was uiteindelijk het enige antwoord: daarom.’