De Verlichting is ook maar een geloof

Goed en Kwaad is tegenwoordig vooral een kwestie van laten zien dat jij deugt en ‘de ander’ niet. In zijn nieuwe boek graaft Andreas Kinneging een stuk dieper en legt de filosofische fundamenten van beide in onze huidige beschaving bloot. Hij vertelt ook waar het misging: Deugen in plaats van deugden.

Het in vrijheids- en gelijkheidsfundamentelisme ontaarde gedachtegoed van Verlichting en Romantiek, de beide dominante denkrichtingen van de moderne tijd, voldoet als diagnose en medicijn voor onze maatschappij niet meer. Integendeel, het leidt steeds meer tot problemen. Daarom gaat Andreas Kinneging in zijn nieuwste boek De onzichtbare Maat op zoek binnen de Europese traditie naar antwoorden. Hij komt terecht bij Plato (en Aristoteles) binnen het Griekse denken en Augustinus en Aquino binnen het christendom. De Europese Traditie is dus een geesteskind van Athene én Jeruzalem. Zij was dominant totdat de Verlichting de boventoon ging voeren.

Meesterwerk

Kinneging is hoogleraar rechtsfilosofie aan de Universiteit Leiden. In 2005 verscheen zijn boek Geografie van goed en kwaad, waarop dit boek in zekere zin voortbouwt. De onzichtbare Maat is niet alleen een boek dat je iets leert, maar plaatst de zaken in een groter verband en zet aan het denken. Het is met recht een meesterwerk te noemen.

Vrijheid en gelijkheid zijn de idealen van de afgelopen tweehonderd jaar van Verlichting en Romantiek. Beide stromingen ‘radicaliseren’, waardoor vrijheidsdrang ontaardt in anarchie en gelijkheidsdrang in centralistische tirannie om die gelijkheid af te dwingen. Nu beide idealen steeds meer in strijd met elkaar komen, geeft de moderne mens de voorkeur aan gelijkheid/non-discriminatie, zoals Tocqueville al had voorspeld. We merken het dagelijks bij de zoveelste oproep om meningen te ‘deplatformen’ en de strijd tegen echt en vermeend racisme.

Geborgenheid

Binnen de Europese Traditie gelden als leidende principes hiërarchie (God, mens, dier, amoebe) en het primaat van het algemene over het bijzondere. In de Traditie staat de gemeenschap centraal, waarin de mens geborgenheid zoekt. Het gaat in deze gemeenschappen om eensgezindheid en wederzijdse bijstand. Om een goed mens te zijn en ieder het zijne te geven. Achter deze begrippen gaat een hele denkwereld schuil, waar Kinneging de lezer bekwaam doorheen leidt.

Verlichting en Romantiek stellen juist het individu centraal en kunnen niet uit de voeten met een begrip als geborgenheid. In plaats van gemeenschap opteert de Verlichting voor de markt, waarin het draait om eigenbelang en geld. De Romantiek verwacht het heil van de staat, via van bovenaf opgelegde regels die desnoods met geweld worden afgedwongen. Beide zien gemeenschappen als niet inclusief, maar vergeten volgens Kinneging dat dit ook geldt voor het staatsoptreden voor wie niet aan de regels voldoet en voor de markt voor wie geen geld heeft.

Algemene waarheden bestaan niet

Volgens de Verlichting beheersen emoties en begeerten het verstand, dat dienstbaar is aan deze twee om zo goed mogelijk de vele behoeften te bevredigen. De Romantiek zet vraagtekens bij het mens- en wereldbeeld van de Verlichting en ziet ieder wezen als iets unieks en eigen. De Romanticus is voortdurend op zoek naar zijn ware Ik, wat leidt tot rusteloosheid, experimenteerdrift (drugs, seks, relaties, werk), twijfel en verwarring. De Romanticus is continu met zichzelf bezig. Algemene waarheden bestaan niet. Je moet je unieke zelf ontdekken.

Zowel Verlichting als Romantiek lopen volgens Kinneging onvermijdelijk uit op nihilisme. Voor de Verlichting geldt uiteindelijk het recht van de sterkste, want waarom zou die de vrijheid en gelijkheid van een ander respecteren? De Romantiek stelt het Ik centraal: er is geen absolute standaard voor goed of slecht.

Kosmische orde

Kinneging ruimt veel bladzijden in om (op een toegankelijke manier) aandacht te besteden aan de ideeënleer van Plato, die ten grondslag ligt aan de Europese Traditie. Onder de schijnbare chaos kent de wereld een orde. Dingen hebben een vaste natuur, een essentie die algemeen en onveranderlijk is. Die vaste natuur is de norm, de standaard, de Maat der dingen. Samen vormen deze het Ideeënrijk en staan in een bepaalde vaste verhouding tot elkaar. Deze kosmische orde is hiërarchisch en in laatste en hoogste instantie iets Goeds.

De mens maakt deel uit van de kosmische orde en moet dus maat houden; steeds weer de juiste Maat zoeken en trachten te vinden. Dat druist in tegen (individuele, subjectieve) vrijheid en gelijkheid en dus zijn de Verlichting en de Romantiek een opstand hiertegen.

Verstand, rechtvaardigheid, manhaftigheid en gematigdheid zijn de vier kardinale deugden bij Plato. In deze vier liggen alle andere deugden besloten. Participatie in deze Ideeën van deugden moet door de mens actief worden verwerkelijkt en verloopt via aanleg en opvoeding. Deze verwerven en de juiste Maat weten te houden, is waar het uiteindelijk om gaat. Geluk is je de deugden eigen te maken en deugdzaam te leven. Geluk is niet hetzelfde als genot. Zolang de rede heerst over de begeertes is sprake van innerlijke rust, die de onrust in de ziel wegneemt.

Tweede zondeval

De Verlichting verwijdert het goddelijke uit alles en ziet de wereld als louter materie in beweging; de Romantiek vergoddelijkt alles. Beide weten geen maat te houden. Als er geen vaste Natuur, Orde en Maat is, dan is de individuele mens zelf de Maat van alle dingen en gaat het mis.

Verlichting en Romantiek hebben de Europese Traditie verdreven in wat Kinneging een tweede zondeval noemt. De aantrekkingskracht van beide is dat zij de mens de illusie geven controle te hebben over zijn eigen leven. Daarom valt het m.i. ook moeilijk in te zien hoe de Traditie opnieuw de hegemonie zou kunnen verwerven, aangezien dat voor veel mensen voelt als de touwtjes uit handen geven. Verlichting en Romantiek zijn echter net zo goed gebaseerd op een geloof; vrijheid en gelijkheid zijn geen vaststaande feiten maar gedeelde idealen, die bij verlies aan steun op hun beurt omvergeworpen kunnen worden.

Liefde en zonde

Met de ondergang van het christendom zijn volgens Kinneging ‘wezenlijke inzichten in de werkelijkheid omtrent de menselijke conditie en de aard van de wereld en van goed en kwaad’ verloren gegaan. Hij wil het orthodoxe, platoonse christendom van Augustinus en Aquino verdedigen, waarin liefde en zonde de centrale begrippen vormen.

Zonde als ongehoorzaamheid tegenover God bestaat niet in de Verlichting en de Romantiek, waar het bevredigen van begeertes geen zonde is en waar het gaat om de god in jezelf waartegen je alleen kunt ‘zondigen’ door niet authentiek te zijn. Beide geloven i.t.t. christenen en de oude Grieken (en Romeinen) dat de mens niet geneigd is tot het kwade. Kinneging toont aan welk een denkfout dit is.

De moderne wetenschap houdt zich niet bezig met de vraag naar de grondslag van het Zijn, de Kosmos en het Leven, en de grondslag en inhoud van Goed en Kwaad; alleen met het hoe en wat van de wereld. Ze ontkent dat de wereld een objectieve waarde (of normativiteit) herbergt. Toch is, zo merkt Kinneging terecht op, alles wat we doen waarde-gedreven. De Europese Traditie ziet ego en begeerte als de kern van het probleem, maar Romantiek (met het ego) en Verlichting (met de begeerte) verheffen deze tot Idee van het Goede.

Intellectueel leesplezier

Kinneging kiest duidelijk partij voor de ideeën van de Europese Traditie, maar gaat daarbij zorgvuldig te werk en verantwoordt zijn keuzes. Wel maakt hij soms een karikatuur van de ideeën van Verlichting en Romantiek, zoals Sid Lukkassen opmerkte naar aanleiding van het tegelijkertijd met het boek verschenen essay in De Groene Amsterdammer. Dit essay geeft een samenvatting van de in het boek besproken ideeën.

De onzichtbare Maat wil het gedachtengoed van de Europese Traditie alle aandacht geven en waardevolle elementen daaruit naar voren brengen. Verlichting en Romantiek zijn niet het hoofdonderwerp. Kinneging doet dat in hedendaags Nederlands en in een toegankelijke en heldere schrijfstijl, waarbij op het juiste moment de boodschap nog eens wordt gerecapituleerd. Een genot om te lezen. Het korte bestek van deze bijdrage doet geen recht aan de reikwijdte en diepgang van dit boek. Laten de bijna 600 pagina’s tekst u niet weerhouden van vele uren intellectueel leesplezier.